FYBA Psychology Marathi Semester 1-munotes

Page 1

1 घटक -१ मानसशााचा इतहास आण मानसशाीय वानाबाबत चकसक वचार – I घटक रचना १.० उये १.१. मानसशा हणजे काय ? १.१.१. मानसशााचा उगम : मानसशा या वानाचा जम १.१.२. मानसशाीय वानाचा वकास १.१.३. समकाल न मानसशा १.१.४. मानसशााचा मोठा $वाद: &नसग'तः व*+ संगोपनवाद १.१.५. मानसशाातील व/लेषणा1या तीन $मखु पात4या १.१.६ मानसशाा1या उपशाखा : १.१.७ शेवट: मरण आ:ण गणु वाढवणे १.२ सारांश १.३ <ेणी व+ीका=रताृ $/न १.४. संदभ' १.० उ!"#$ये  मानसशा हणजे काय ?, हे या $करणात समजावनू घेणे.  मानसशाा1या स*वाती1याु वकासातील महCवाचे टDपे पट करणे.  तीन ववध पात4यांवर वत'न पट करण Fकवां व/लेषण कसे करता येईल, हे समजावनू घेणे.  मानसशाा1या उपशाखा समजावनू घेणे. १.१ मानसशा &हणजे काय ? मानसशाात, वत'न आ:ण मानHसक $FIयांचा वैा&नक प+तींनी अLयास के ला जातो. वत'न हणजेच सव'च बाNय Fकवां OयPत कतीृ आ:ण $&तFIया, जसे कQ बोलणे, चालणे, चेहRयावर ल भाव इCयाद . मानHसक $FIया हणजे मानHसक munotes.in

Page 2

2 वTपा1या सव'च $कार1या अंतग'त Fकवां OयPत-अOयPत कतीृ जसे वचार करणे, भाव, मरण इCयाद . मानसशाात मानव आ:ण Cयां1या वत'नाचा प+तशीरपणे, काळजीपव'कू आ:ण &नयंVत वातावरणात अLयास के ला जातो हणनू मानसशाा वषयास वैा&नक मानले जाते. मानसशाातील &नकषाWचे पर Xण आ:ण फे र-पर Xण करणे शPय आहे. संशोधनातील नवनवीन &नकषाW1या आधारे मानसशाातील Hस+ांतांचे पनलखनुZ के ले जाते. तर ह , मानसशा हे इतर मलभतुू शाे जसे भौ&तकशा आ:ण रसायनशा यांसारखे नाह . भौ&तकशा, रसायनशा या मलभतुू शाांम\ये &नरपेX (पण'ू) त]यांबाबत कथन करणे शPय असते परंतु मानसशााचा अLयास वषय मानवी वत'न आहे. वत'नाबाबत OयPती Hभनता दसनू येतात Cयामळेु OयPती एखा`या प=रिथतीत कशा प+तीने वत'न करेल, याबाबत शंभर टPके, Vबनचकू भाकQत करणे शPय नाह . तर ह , या वषयात शाीय प+तींचे तंतोतंत पालन होत असbयाने मानसशााला वान हणनू संबोधले जाते. मानसशा वषयाची चार \येये आहे- वत'नाचे वण'न करणे, वत'नाची मीमांसा करणे, वत'न पहाु के Oहा होणार याबाबत कथन करणे आ:ण वत'न &नयंणात आणणे, हणजेच वत'न बदलाबाबतीत भाकQत करणे. १.१.१. मानसशााचा उगम : मानसशा या वानाचा ज)म आपण कोण आहोत ? या $/नाने मानसशा वषयाची स*वातु झाल . वचार, भावना आ:ण कृती कशा &नमा'ण होतात?, आपण सभोवतालचे वातावरण आ:ण लोकांशी कसे जळवनुू घेतो?, आपण कशा प+तीने वचार, भावना आ:ण $&तFIया OयPत करतो?, तसेच सभोवतालची प=रिथती आ:ण लोकांचा आपण कसा वचार करतो? याचा अLयास मानसशाात स*ु झाला. जेOहा आपण कोण आहोत? हा $/न मानवाने &नमा'ण के ला तdOहा मानसशा या वानाचा जम झाला. वतःबल आ:ण सभोवताल1या जगाबलचा िजासपणाू हा मानवी थायीभाव आहे. इ.स. ३०० वषाWपवeू fीक वातववाद वचारवंत आ:ण तCववेCता अ◌ॅ=रटोटल याने अ\ययन, मतीृ, $ेरणा, भावना, संवेदन आ:ण OयिPतमCव यांवषयी वषयी मते मांडल . जड अन खाbbयानंतर वायू $कोप (गसॅ) ची $वCतीृ वाढते आ:ण Cयातनू आपणाला झोप आbयासारखे वाटते. यातनू &नमा'ण झालेल उणता jदया1या सभोवातल गोळा होऊन OयिPतमCवाचे उगमथान बनते, असे मत Cयाने मांडले. आज अ◌ॅ=रटोटलचे वचार जर हयापद वाटत असले तर ते दखलपा आहेत. मानसशाा1या थापनेपयWत तCववेCCयांकडनू मानवी वत'नावषयी वचार मांडणी सTचु होती. मानसशााची थापना, हणजेच lडसdबर १८७९ साल वbहेbम वंटू (Wilhelm Wundt) यांनी जम'नी येथील Hलप:झंग शहरात पहल $योगशाळा थापन के ल . वbहेbम वंटू यांनी वHशट उपकरण वकHसत कTन $&तFIया काळाचे मापन के ले. काय समजले याची जाणीव munotes.in

Page 3

3 कTन घेoयास लोक जात वेळ घेतात, असे वbहेbम यां1या लXात आले, उदा. या उपकरणा`वारा लोक बेलचा आवाज ऐकbयानंतर Cयाला $&तFIया देoयाक=रता Fकती वेळ घेतात याचे मापन करoयात आले. लोकांना सांगoयात आले Fक, तह ु बेलचा आवाज ऐकbयानंतर लवकरात लवकर $&तFIया (आवाज ऐकू आbयावर तो ऐकbयाबाबत $&तFIया देoयासाठq एक कळ/बटन देoयात आलेले असते) `यावयाची आहे. लोकांकडनू ह $&तFIया एक सेकंदा1या एक दशमांश इतPया कमी वेळात दल जाते. जर लोकांना सांrगतले कQ जेOहा तहालाु वाटेल Fक तह ु बेलचा आवाज ऐकला असेल तरच $&तFIया `यावयाची आहे, तेOहा लोक एक सेकंदाचा वसावा भाग इतका वेळ $&तFIया देoयाक=रता घेतात. वंटू यां1याकडनू मना1या अणंचेू ( a t o m s ) मापन करoयाचा $यCन करoयात आला. या`वारा मानHसक $FIया1या जलद आ:ण सा\या $FIयांचा अLयास करoयात आला. Cयानंतर लगेचच आध&नकु मानसशा वानातील वचार $वाहातील दोन शाखांम\ये वभागले गेले. या दोन शाखा हणजे (i) रचनावाद (structuralism) आ:ण (ii) काय'वाद (functionalism) होय. रचनावाद (Structuralism): वbहेbम वंटू यांचा Hशय एडवड' टचनर (Edward Titchener) याला मनाची रचना अLयासoयात *ची होती. Cयाने लोकांना आCम&नवेदना`वारा व-$&तVबंVबत आCमपर Xण आ:ण अनभवांचेु व Cयां1या घटकांचे कथन करoयास Hशकवले. लोक एखा`या गलाबाकडेु पाहतात, मेsोनोम (मानसशाीय उपकरण) या उपकरणाचा ताल ऐकतात Fकवां एखा`या पदाथा'चा गंध Fकवां चव घेतात. या सव' अनभवां1याु घटकांचे &नवेदन करणे याबाबत लोकांना $HशXण देoयात आले. अनभवातनुू होत असलेले वेदन, Cयातील $&तमा, भावानभवु इCयाद लगेचच नtदवoयास सांrगतले. पढेु वंटू याने Cया अनभवांनाु परपरांशी जोडoयाबाबत देखील सांrगतले. परंतु, पढेु ददuवानेु असे लXात आले कQ आCम&नवेदन प+ती दोन कारणांमळेु फारशी व/वसनीय ठरल नाह - अ) याक=रता चतरु आ:ण बोलके (शvद साम]य' असलेले) लोक आव/यक असतात. ब) या तंातील &नकष' OयPती आ:ण अनभवु परCवे Hभन असतात. हणजेच, OयPती&नठ वTपामळेु आCम&नवेदन प+ती ह फार वीकारoयात आल नाह आ:ण Cयासोबतच रचनावादाचे अितCव देखील राहले नाह . ववध सा\या भागांमधनू मनाची रचना समजावनू घेणे हणजे मोटार1या (कार) छोया भागांमधनू संपण'ू मोटार समजावनू घेणे होय. ह रचनावादाची काय'प+ती होती. काय+वाद (Functionalism): तCव व मानसशा वbयम जेस ( W i l l i a m J a m e s ) हे चाbस' डाव'न यां1या उCIांतीवादा1या Hस+ांतातनू अ&तशय $भावत झाले, Cयांनी असा वचार के ला कQ, ‘मानवी वचार आ:ण भावना यां1यात उCIांती होते असे गह तृ धरले तर जात उपयPतु होईल.’ उदा. मdद`वाराु वचार के ले जातात, परंतु $/न असा आहे कQ असे का munotes.in

Page 4

4 घडते?. जेस असे गह तृ धरतात कQ जळवनुू घेoया1या वCतीमळेृु वचार करoयाची Xमता वकHसत होते. आपbया पव'जांनाू Cयांचे अितCव टकवoयाक=रता प=रिथतीशी जळवनुू xयावे लागले. प=रिथतीशी जळवनुू घेताना Cयांना वचार करावा लागला. वचार हे मdदू `वारा के ले जातात. याच$माणे, बोधािथतीमळेु भतकाळू लXात ठेवणे, वत'मानाशी जळवनुू घेणे आ:ण भवयाचा वचार करणे इCयाद कायZ देखील शPय झाल आहेत. वbयम जेस, काया'Cमक वचार करणारे त होते. Cयांनी भावना, मतीृ, इ1छाशPती, सवय आ:ण घटना&नहाय बोधािथतीवर ववेचन करoयाचा $यCन के ला आहे. वbयम जेस हे दोन गोट ंक=रता प=रrचत आहेत, Cयांनी केलेले Hलखाण आ:ण एका ी व`याrथ'नीला केलेले माग'दश'न. हाव'ड' 1या अ\यXांचा वरोध न जमानताु, तसेच Cयाकाळी महलांना मतदानाचा हPक नOहता तर ह वbयम जेस यांनी १८९० साल मेर Oहायटन किbकसॅ ( M a r y W h i t o n C a l k i n s ) , Nया ी व`याथeनीला पदवीधर प=रषदेत सहभागी कTन घेतले. प=रणामी किbकसॅ हने $वेश घेतbयावर सव' व`याथe (प*षु) HशXणातनू बाहेर पडले. अशाह प=रिथतीत जेस यांनी &तला एकट ला Hशकवले. प=रणामतः किbकसॅ हने इतर प*षु व`या]याWपेXा अrधक गणु Hमळवनू हाव'ड' ची पी.एच.डी. Hमळवoया1या सव' पाता पण'ू के bया, प*ंतु तर ह हाव'ड' व`यापीठाकडनू अिज'त पदवी &तला नाकारoयात आल . याऐवजी, &तला हाव'ड'शी संलyन रडिPलफॅ महाव`यालय या ीयांक=रता असणाRया महाव`यालयातील पदवी देऊ करoयात आल . किbकसॅ हने असमानते1या वागणकQलाु वरोध के ला आ:ण पदवी नाकारल . Cयानंतर, किbकसॅ ह मतीृ संबंrधत काम करणार असामाय संशोrधका आ:ण १९०५ साल अमे=रकन मानसशा संघटना (APA) ची पहल महला अ\यX बनल . Cयानंतर मागा'रेट zलाय ( M a r g a r e t F l o y ) , ह वॉशबन' व`यापीठ येथनू पहल महला मानसशा, पी.एच.डी. पदवी धारक बनल . &तने ‘$ाoयांचे मन’ हे $भावशाल पतकु Hलहले, तसेच १९२१ साल अमे=रकन मानसशा संघटनेची (APA) ती दसर ु महला अ\यX बनल , परंतु वॉशबन' येथे &तला देखील दरवाजे बंद करoयात आले. मागा'रेट zलाय हचे पी.एच.डी चे संशोधन, वंटु यांनी यां1या शोधपVकेत $काHशत के ले. परंतु ती टचनर यांनी थापन केलेbया कोणCयाच $ायोrगक मानसशा प*षु संघटनेची सदय बनू शकल नाह . परंतु स\याचे rच Hभन आहे. १९९६ ते २०१२ या कालाखंडाचा वचार के ला असता या कालाखंडात अमे=रकन मानसशा संघटने1या (AP A) १६ पैकQ ८ अ\यX या महला होCया. यनायटेडु टेट, कनडाॅ, यरोपु मधील बRयाच मानसशाातील डॉPटरेट या आता महलांनीच Hमळवलेbया आहेत. munotes.in

Page 5

5 हे|ी होbट ( H e n r y H o l t ) हे Oयवसायाने $काशक, वbयम जेस यां1या Hलखाणाने $भावत झाले आ:ण Cयांनी ‘मानसशा नवीन वान’ यावर पा}यपतकु Hलहoयाची संधी देऊ के ल . वbयम जेस यांनी या Hलखाणाक=रता सहमती दश'वल आ:ण १८७८ साल Hलखाण स*ु के ले. Cयांनी हे पतकु दोन वषा'त पण'ू होईल या कbपनेने Hलखाणाची स*वातु के ल परंतु $CयXात Cयांना हे पतकु पण'ू करoयास १२ वषा'चा कालावधी लागला आ:ण “ P r i n c i p l e s o f p s y c h o l o g y ” या नावाने हे पतकु $कHशत करoयात आले. Hश~Xत लोकांना या पतकानेु मानसशााची ओळख कTन दल . शतकाहनू अrधक काळ या पतकाचीु तेजिवता आ:ण अHभजातपणा टकनू असbयाबाबत लोकांना आ/चय' वाटत आहे. १.१.२. मानसशाीय वानाचा वकास १९२० ते आजपयWत मानसशा कशा प+तीने वकHसत होत आहे, हे आपण पाहू. स*वाती1याु काळात, अनेक मानाशाांचा व/वास होता कQ व/वातील $Cयेक गोट ची तलनाु करता OयPतीला सवा'त जात ान जर कशाचे असेल तर ते वतःबाबतचे होय. सव'च माहती वतःत असbयाकारणाने आपणाला वतःबाबत अrधकाrधक ान असते. याबाबतची पडताळणी करoयाक=रता, वंटू आ:ण टचनर यांनी आंत=रक वेदन, $&तमा आ:ण भाव यां1या अLयासावर लX कd  Ä त के ले. वbयम जेस यांनी बोधमन आ:ण भावना यांना जाणनू घेoयाक=रता आCम&नवेदन तंाचा वापर के ला. हणनचू स*वाती1याु काळातील मानसशाांनी मानसशााची OयाÅया ‘मानHसक जीवनाचे वान’ अशी केलेल दसनू येते. वत+नवाद (Behaviourism): १९२० साल जॉन बी. वसनॅ (John B. Watson) आ:ण बी.एफ. िकनर (B. F. Skinner) यांनी आCम&नवेदन प+ती नाकारल . मानसशा वषयाची ‘मानसशा हणजे &नर Xण करता येoयाजोyया वत'नाचा शाीय अLयास’ अशी नOयाने OयाÅया के ल . वानाला &नर Xणाचा आधार असतो, असे Cयांचे मत होते. आपण वेदन, भाव Fकवां वचार यांचे &नर Xण कT शकत नाह हणनचू याचा अLयास मानसशाात करता येणार नाह . याऐवजी, ववध प=रिथतींत लोकांकडनू दbया जाणाRया $&तFIयांचे &नर Xण के ले जावू शकते, Cया1या नtद घेतbया जावू शकतात, हणनू फPत &नर Xण करता येoयाजोyया वत'नाचा शाीय अLयास मानसशाात के ला जावू शकतो. १९६० पासनू बRयाच मानसशाांकडनू वत'नवाद हा मानसशा वषयातील $मखु वचार $वाह असbयाचे माय करoयात आले. -ाइड यांचे मानसशा (Freudian Psychology): Cयाकाळातील $भावी वचार $वाह हणजे Hसyमंड Çाइड ( S i g m u n d F r e u d ) यांचे मानसशा होय. १९४० साल , Hसyमंड Çाइड यांनी बाbयावथेतील अबोध वचार $FIया, भाव&नक $&तFIया आ:ण Cयांचा वत'नावर असणारा $भाव यावर भाय के ले. munotes.in

Page 6

6 १९०० म\ये वत'नवा`यांनी तCकाल न मानसशााची OयाÅया नाकारल , Cयां1$माणे १९६० 1या दरयान मानसशाा1या इतर दोन समहांनीू तCकाल न मानसशााची OयाÅया नाकारल . मानवतावाद0 मानसशा (Humanistic Psychology): Çाईड यांचा Éट कोन आ:ण वत'नवाद यातनू मानवी वत'न समजावनू घेoयात मया'दा असbयाचे मानवतावाद मानसशा काल' रॉजस' ( C a r l R o g e r s ) आ:ण अÑाहम मालो (Abraham Maslow) यांना आढळनू आले. पव'ू बाbयावथेतील मतीृ (Çाईड यांनी सचवलेल ु) Fकवां अHभसंrधत $&तFIया अ\ययन (वत'नवा`यांनी सचवलेल ु) यावर लX कd Äत करoयापेXा $ाDत प=रिथतीक/वत'मान घटकांवर लX कd  Ä त करoयावर मानवतावा`यांनी भर दला. प=रिथतीजय घटक हणजे असे जे OयPतीतील $ेम, वीकार यांची पतeू करतील, आ:ण असे घटक जे मानवी वकासाला पोषक आ:ण मया'दा आणणारे असतील. पव'ू बाbयावथेतील अनभवु आ:ण अHभसंrधत $&तFIया यांना टाळनू मानवतावा`यांनी वकासावर प=रमाण करणाRया वत'मान/प=रिथतीक घटकांवर अrधक लX दले. बोधनक मानसशा (Cognitive Psychology): १९६० 1या दरयान मानसशाां1या एका समहानेू तCकाल क वचार$णाल व*+ बंड के ले. Cयातनचू जमलेbया वचारधारेला बोध&नक Iांती मानले जाते. या समहाकडनूू मानHसक $FIया आ:ण माहती साठवण कशी होते, याबाबतचे महCव मांडoयात आले. आपण संवेदन कसे करतो? माहती कशा प+तीने लXात ठेवल जाते?, यावर शाीय प+तीने बोध&नक मानसशाात शोध लावoयात आले. मानHसक FIया होत असताना, मdदू FIयांचा सम+ृ असा अLयास बोधा&नक चेतावान या अंतव'`याशाखेत करoयात आला. यामळेु वतःला नवीन प+तीने जाणनू घेणे आ:ण नैरा/य (Depression) सारÅया आजारांवर उपचार करणे सहज शPय झाले. या ऐ&तहाHसक पा/व'भमीतनूू मानसशााची नवीन OयाÅया समोर आल ती हणजे ' मानसशा हे वत'न आ:ण मानHसक $FIयांचा अLयास करणारे शा होय'. यावTन आपण असे हणू शकतो Fक, &नर XणाCमक वत'न, आंत=रक वचार, भावना, आ:ण मानHसक $FIयांचा अLयास करणे हा मानसशा वषयाचा हेतू बनला. आपण मानसशाा1या OयाÅयेचे व/लेषण कTया. वत+न : वत'न हणजे काह ह जे $ाoयाकडनू घडते. मनयु $ाoयाबाबत कोणतीह कतीृ, कदाrचत हाय, आळस, अLयास करणे, बोलणे पळणे इCयाद Öयांचे &नर Xण करणे, नtद घेणे शPय आहे. munotes.in

Page 7

7 मान3सक 45या: हे अंतग'त संवेदनXम अनभवु आहेत Öया`वारे वता'नाबाबतचे तक' काढता येतात. जसे,वेदन, संवेदन, वDन, वचार, <+ा अथवा भाव या $कार1या FIया Öयांचा वत'नावर प=रमाण होत असतो. शा: मानसशा हणजे फPत $/न वचारणे आ:ण उCतरे Hमळवणे नसनू &नकष' काढoयाचे शा आहे. १.१.३ समकाल0न मानसशा: जीवशा आ:ण तCवान यातनू मानसशा या वानाचा उगम झाला आहे. वbहेbम वंटू हा तCव आ:ण मानसशा होता, वbयम जेस हा अमे=रकन तCव होता, Çाईड हा वै`यकQय Oयावसा&यक होता, इOहान पONलोवॅ हा शर रशा होता, Cयाच$माणे बालकांचे &नर Xण करणारा तÖ जीन पयाजे हा वीस जीवशा होता, यां1या योगदानातनू मानसशााचा उगम झाला. मॉट'न हंट (Morton Hunt) यांनी १९९३ साल वर ल सवाWना “मनाचा मगेलेनॅ” अशी उपाधी दल . फlड'नdड मगेलेनॅ(१४८९-१५२१) या $Hस+ पोत'गीजु खलाशाने खपू काह ठकाणे शोधनू काढल , Öया ठकाणांबाबत Cया1या यरोपयनु सहकाRयांना देखील माहत नOहते. या मानसशाांनी रोमांचक शोध लावले, अनोळखी वषयांची माहती वाढवल . Cयां1या संशोधनांनी मानसशाात पथदशe काम के ले. नवीन Xेाची ओळख कTन दल तसेच नवीन मानसशाांना संशोधनाची वाट देखील कTन दल . मॉट'न हंट यां1या काया'तनू बRयाच देशांम\ये वेगवेग4या Xेांम\ये मानसशा स*ु झाले. आजह ववध देशांत लोक, मानसशा हणनू काय'रत आहेत. आज आंतरराs य मानसशा वानाची शाखा ७१ देशांम\ये काय'रत आहे. अbबा&नया ते :झबाvवे राsांम\ये या शाखेचे सदय आहेत. चीन म\ये, व`यापीठ तरावर ल पहला मानसशा वषयाचा वभाग १९७८ साल थापन झाला आ:ण २००८ पयWत मानसशााचे २००० वभाग व`यापीठ तरावर थापन झालेले आहेत. याHशवाय, आंतरराs य तरावर ल $काशन, एकVत सभा, महाजाल (इंटरनेट) वर ल सवधाु, वHभन देशांमधील समवयाCमक काय', यांमळेु मानसशा वषय झपायाने आ:ण आंतरराs य तरावर वाढत आहे. आज मानसशा वषय फPत ववध ठकाणी वाढत नाह तर Cयातील अLयासIमात नसपेशी पासनू आंतरराs य संघषा'पयWत वषय हाताळले जात आहेत. १.१.४ मानसशााचा मोठा 4वाद: नसग+तः व;< संगोपनवाद: मानसशाांना सातCयाने एक मोठा $श पडत आहे, तो हणजे मानवी गणवशेषु हे जमजात असतात Fक जीवनानभवातनुू वकHसत होतात. Dलेटो (इ. स. पव'ू ४२८-३४८) यांनी चा=रÜय, ब+मCताु आ:ण काह वैHशये ह अनवंशा`वाराु असतात असे $&तपादन के ले. याऐवजी, आपbया मनातील $Cयेक गोट सभोवताल1या जगातनू munotes.in

Page 8

8 आपbया ानेÄ यां`वारे आपbया मनात येते असे अ◌ॅ=रटॉटल (इ. स. पव'ू ३८४-३२२) यांनी $&तपादन के ले. दसRयाु शvदांत, मdदतू साठलेल कोणतीह माहती, संवेदना, भाव हे बाNय जगाबाबत असलेbया अनभवांवरु अवलंबनू असतात. १६०० म\ये जॉन लोके (John Locke) यांनी देखील मन हा कोरा कागद असतो, Cयावर अनभवु Hलहले जातात असे $&तपादन के ले आहे. रेने डेकाट' (René Descartes) हा मा या वचारांशी सहमत नOहता, Cया1या मते काह कbपना या नैसrग'कच असतात. दोन शतकांनंतर, डेकाट' यां1या मतांना &नसग'वाद चाbस' डाव'न यां1या काया'चा आधार Hमळाला. नैसrग'क &नवड या चाbस' डाव'न यां1या संकbपनेने आंत=रक Fकवां नैसrग'क घटकांना महCव दले. एकाच $जातीतील ववध $ाoयांम\ये असलेbया Hभनता नैसrग'क &नवड $FIयेतनू होत असbयाचे Cयांनी $&तपादन के ले. हणजेच, &नसग'तः असे गणधम'ु &नवडले जातात जे $ाoयाला वHशट प=रवेशात जगoयासाठq आ:ण पन&न'Hमतीुसाठq मदत करतात. चाbस' डाव'न1या Hस+ांतातनू फPत $ाoयां1या शार =रक रचनेचे पट करण (पांढरे के साळ áवीयु अवले) Hमळालेले नाह तर $ाoयां1या वत'नाचे (वासना आ:ण Iोध हे भाव&नक अHभOयPतीशी &नगडीत आहेत) देखील पट करण Hमळालेले आहे. डाव'न यां1या उCIांतीवादा1या Hस+ांतातनू २१ Oया शतकातील मानसशााची तCवे पढेु आल . आजह &नसग'तः आ:ण संगोपन वषयीची चचा' हे मानसशाातील महCवाचे अLयास वषय बनले आहेत. मानसशा हे जीवशा आ:ण अनभवु यांचे सापेXतः योगदान लXात घेऊन नवनवीन $/न &नमा'ण करत आहेत: 1. मनय$ाणीु एकसारखे कसे आ:ण का आहेत? हे आपbया जीवशाीय आ:ण उCIांती इ&तहास यामळेु तर नाह ना? 2. आपण मानव वHभन कसे आ:ण का आहोत ? आपbया वHभन प=रवेशामळेचु तर नाह ना? 3. वHभनता आ:ण वेगळेपणा दसनू येतात. ते जनकQयु घटकांमळेु Fकवां प=रिथतीमळेु तर नाह ना? 4. Hलंग Hभनता या जैवक कारणांमळेु आहेत कQ &नHम'त सामािजक प=रवेशामळेु आहेत? 5. मलांचेु Oयाकरण (grammar) हे मलतःचू आहे Fक अनभवातनुू वकHसत झाले आहे? 6. OयिPतमCव आ:ण ब+ीमCतेतीलु फरक अनवंशामळेुु आहेत Fक प=रिथतीमळेु आहेत? 7. लàrगक वत'न हे जैवक $भावामळेु कQ प=रिथती1या मागणीमळेु OयPत होते? 8. नैरा/य,या सारÅया मानसशाीय आजारांवर मdदू वकतीृ हणनू Fक वचार वकतीृ हणनू उपचार Oहावा ? munotes.in

Page 9

9 ‘&नसगा'ने दलेbया देणगीनसारु संगोपन काय' होते ( N u r t u r e w o r k s o n w h a t nature endows)’, या वचारधारेने &नसग'तः आ:ण संगोपन यातील वाद समकाल न वानाने सोडवला आहे. दसRयाु शvदांत, &नसग' आपणाला जैवकÉया Hशकoयासाठq व जळवनुू घेoयासाठq अनेक Xमता बहाल करतो. &नसगा'ने ठरवलेले असते कQ ह देणगी कशा प+तीने वाढेल, वकHसत होईल. यासोबतच, $Cयेक मानसशाीय घटना (वचार, भावना देखील) ह जैवक घटना स+ाु असते. उदा. नैरा/य ह मdदू आ:ण वचार या दोह शी संबंrधत असणार वकतीृ आहे. १.१.५ मानसशाातील व?लेषणाAया तीन 4मखु पातDया: जैवमनोसामािजक G#ट0कोन (Biopsychosocial Approach): आपण $Cयेकजण एक गंतागंतीचीुु Oयवथा आहोत, जी मो}या सामािजक Oयवथेचा भाग आहे. सâमू पातळीवर, आपण नससंथा आ:ण शर र अवयव यांसारÅया लहानलहान भागांनी बनलेलो आहोत. हे अवयव देखील लहान यंणांनी जसे पेशी, रेणू आ:ण अणू यांनी बनलेले आहेत. या अनेक तर य यंणा ववध परपर परकू व/लेषणा1या पात4या सचवतातु कारण $Cयेक गोट इतरह दसRयाु गोट शी संबंrधत आहे. या सव' पात4यांना एक ठेवbयास जैवमनोसमािजक Éट कोन हटले जाते. जैवक घटकाम\ये प=रिथतीशी जळवनुू घेoयासाठqचे गणधम'ु &नसग'तःच &नवडणे, प=रिथतीला $&तसाद देoयाक=रता जनकQयु रचना, मdदू यंणा आ:ण सं$ेरकांचा (हामäस) $भाव यांचा वचार होतो. मानसशाीय घटकाम\ये Hशकलेल भीती आ:ण अपेXा, भाव&नक $&तFIया, बोध&नक $FIया आ:ण संवेदा&नक पट करणे इCयाद ंचा समावेश होतो. जैवक आ:ण मानसशाीय घटक या दोन गोट वत'न आ:ण मानHसक $FIया &नमा'ण करतात. या मानHसक $FIया ववध सामािजक सांक&तकृ प=रिथतीम\ये, जसे इतरां1या उपिथती, कटंVबयां1याुु अपेXा, समाज आ:ण संकतीृ, Hमांचा $भाव, इतर समहू आ:ण $सार मा\यमांचा $भाव यातनू OयPत होतात. या $Cयेक तरावर ल वत'न मानवी वत'नाचा Éट कोन बहाल करतो. या तीनह पात4या Cया-Cया तरावर समजनू घेतbयास मानवी वत'नाचे Éट कोन लXात येतात. यातील $Cयेक पातळी वत'न आ:ण मानHसक $FIया याची एक वलXण जाणीव कTन देते. अजनह ू यातील $Cयेक पातळी वतःत अपण'ू आहे. मानसशा ववध Éट कोन देतात आ:ण Cयातनू ववध $/न &नमा'ण करतात आ:ण $Cयेक Éट कोनात मया'दा आहेत. उदा. आपण ‘राग’ याकडे $Cयेक Éट कोनातनू कसे पाहतो, हे अLयासू या. munotes.in

Page 10

10 • चेतावैा&नक Éट कोनातनू पाहणारा OयPती रागाला जबाबदार असलेbया मdदू यंणेवर (circuits) लX कd  Äत करेल. • उCIांतीवाद हे राग जीवांना जगoयाक=रता कसा उपयPतु राहला यावर लX कd  Ä त करतील. • वत'न जनकQयु संशोधक हे अनवंशु आ:ण अनभवु यांचा लोकां1या $वCतींवरृ कसा प=रमाण करतात, याचा अLयास करतील. • मनोगतीक Éट कोनाचे अLयासक अबोध वैर कशा प+तीने OयPत होते. याचा अLयास करतील. • वत'नवाद Éट कोन मानणारे हे रागाला वाढवणारे बाNय घटक शोधoयाचा $यCन करतील. • बोध&नक Éट कोनाचे अLयासक $ाDत प=रिथती कशा प+तीने रागावर प=रमाण करते आ:ण राग कसा वचारांवर प=रणाम करतो, हे पाहतील. • सामािजक-सांक&तकृ Éट कोनाचे अLयासक हे ववध सामािजक-सांक&तकृ प=रिथती अनसारु रागाची अHभOयPती कशा प+तीने Hभन आढळनू येते, याचा अLयास करतील. तर ह हे सव' Éट कोन मानवी वत'न वषयी पण'ू rच देत नाह ट. रकाना १.१ म\ये महCवाचे Éट कोन, अLयास वषय, मानसशाा1या उपशाखा आ:ण Éट कोनाबाबत सारांश देoयात आलेला आहे. तंभ १.१ मानसशाातील वत'मान Éट कोन:- (डेिOहड मायस' नसारु) G#ट0कोन काय+क HI नमनाु 4?न हा G#ट0कोन उपयोगात आणणाJया मानसशाातील उपशाखा चेतावान (Neuroscience) मdदु आ:ण शर रा`वारा भावना, मतीृ आ:ण वेद&नक अनभवु कसे घेतले जातात. रPतातील रसायने ह भाव व $ेरणा यां1याशी कशी जोडलेल आहेत ? वेदना वषयी संदेश हाताकडनू मdदपयWतू कशा प+तीने पाठवले जातात? जैवक; बोध&नक; rचFकCसा munotes.in

Page 11

11 उCIांतीवाद (Evolutionary) गणवशेषांचीु नैसrग'क &नवड कशा प+तीने जनकांचेु अितCव वाढवतात. उCIांती वत'न शैल ंवर कसा प=रणाम करते? जैवक; वैकाHसक; सामािजक वत'नाचे जननशा (Behaviour genetics) जनकेु आ:ण आपला प=रवेश OयPती Hभनतांवर कशा प+तीने $भाव टाकतात. ब+मCताु, लàrगक $वCतीृ, नैरा/य येoयाची शPयता हे मानसशाीय गणवशेषु Fकती $माणात जनकां1याु $भावातनू आ:ण Fकती $माणात प=रवेशा1या $भावातनू असतात? OयिPतमCव; वैकाHसक
मनोग&तक (Psychodynamic) अबोध इ1छा आ:ण संघष' कशा प+तीने वत'नावर प=रणाम (springs) करतात. अतDतृ इ1छा आ:ण बाbयावथेतील आघात कशा प+तीने OयिPतमCव गणवशेषु आ:ण वकतीृ यांचे पट करण देऊ शकतात? rचFकCसाCमक; समपदेशनु; OयिPतमCव वत'नवाद (Behavioural) &नर Xणजय $&तFIया आपण कसे Hशकतो. आपण वHशट उीपक Fकवां प=रिथतीला घाबरणे कसे Hशकतो? Cयाच$माणे वजन कमी करणे, धåपानु सोडणे यांसारखे वत'न बदल करoयाचे $भावी माग' कोणते? rचFकCसा; समपदेशनु; औ`योrगक-संघटन
बोध&नक (Cognitive) माहतीचे सांकेतीकरण, $FIया, साठवण, आ:ण $Cयनयन आपण कसे करतो. आपण माहतीचा वापर लXात ठेवoयासाठq, तक' करoयासाठq, समया सोडवoयासाठq कसा करतो? बोध&नक; rचFकCसा; समपदेशनु; औ`योrगक-संघटन munotes.in

Page 12

12 सामािजक-सांक&तकृ (Social-cultural) प=रिथती आ:ण संकतीृ नसारु वत'न आ:ण वचार कसे बदलतात. मानवी कटंबाचेुु सदय एकसारखे कसे असतात? प=रवेशीय घटकानसारु आपण वेगवेगळे कसे असतो? वैकाHसक; सामािजक; rचFकCसा; समपदेशनु १.१.६ मानसशााAया उपशाखा : काह मानसशाांनी मलभतुू $कारचे संशोधन कTन Cयातनू मानसशाीय ानसामfीची बांधणी के ल आहे. उदा. जैवक मानसशा मdदू आ:ण मन यां1यामधील संबंध वकHसत करतील, वैकाHसक मानसशा वकासातील उदर ते थडगे या दरयान1या वत'न आ:ण Xमता यांचा अLयास करतील, बोध&नक मानसशा आपणाला गोट ंचे संवेदन कसे होते आ:ण समया कशा प+तीने सोडवतो यांचा अLयास करतील, OयिPतमCव मानसशा सापेXतः िथर वTपातील OयिPतमCव गणवशेषु अLयासतील, सामािजक मानसशा इतरांचा आपbयावर पडणारा $भाव आ:ण इतरांवर आपला पडणारा $भाव याचा अLयास करतील, समपदेशनु मानसशा सेवाथeला ासदायक असलेbया वचार आ:ण भावना यांना काळजीपव'कू ऐकनू घेतील आ:ण सामािजक-सांक&तकृ मानसशा ववध संकतींमधीलृ मानवी मbयेु आ:ण वत'न यांमधील फरकांचा अLयास करतील. काह मानसशा मलभतुू संशोधनात काय'मyन आहेत. उपयोिजत संशोधनात प=रिथतीजय समया हाताळbया जातात जसे औ`योrगक मानसशा कम'चार &नवडणे Fकवां $HशXण काय'Iम वकHसत करणे इCयाद कायZ करतात. तथाप, मानसशा वषया1या सव'च उपशाखांची उये सारखीच आहेत, ती हणजे मानवी वत'न आ:ण Cयामागील मानHसकता यांना पट करणे होय. मानसशाातील वHशट शाखा खाल ल $माणे. जैवक मानसशा (Biological psychology) : मानसशाा1या या शाखेत मdदू काय' आ:ण वत'न यांमधील संबंध शोधoयाचा $यCन के ला जातो. भावना, वचार आ:ण वत'न यांवर मdदचाू कसा $भाव पडतो, मानव आ:ण $ाoयांमधील नससंथा आ:ण चेतापारेषक यांचा अLयास जैवमानसशा करत असतात. चेतावान आ:ण मलभतुू मानसशा यांचा Hमलाप हणजे जैवक मानसशा होय. मdद1याू वHशट भागात झालेल इजा ह चेता-काय' आ:ण वत'न यांवर कशा प+तीने प=रणाम करते याचाह अLयास या शाखेत के ला जातो. तसेच औषधी आ:ण इतर अमल पदाथ' मdदू आ:ण वत'न यांवर कशा प+तीने प=रणाम करतात याचा देखील अLयास या शाखेत के ला जातो. munotes.in

Page 13

13 वकासामक मानसशा (Developmental psychology): जीवनभरात मानवी Xमता, वत'न यात कसा बदल घडत जातो याचा अLयास या शाखेत के ला जातो. जीवन कालखंडात वाढ, बदल आ:ण वत'नातील िथरता यात कसा बदल घडतो याचा शाीय अLयास या शाखेत के ला जातो. हा बदल शार =रक, बोध&नक, OयिPतमCव आ:ण सामािजक वकास या Éट ने पाहला जातो. अनवंशु आ:ण पया'वरणाचा वकासावर होणारा प=रणाम देखील या शाखेत अLयासला जातो उदा. वयानTपु वकास, पया'वरणानTपु वकास (age construct, cohorts) इCयाद होय. बोधनक मानसशा ( C o g n i t i v e p s y c h o l o g y ) : आपण ान कसे संपादन करतो, वचार कसा करतो आ:ण समया कशा सोडवतो याचा अLयास या शाखेत के ला जातो. अवधान, भाषा उपयोग, मतीृ, संवेदन, समया प=रहार, सजनशीलताृ आ:ण वचार करणे या मानHसक $FIया यात अLयासbया जातात. बोधन ह संकbपना मानHसक $FIयांशी जोडल जाते. ान Hमळवणे, आकलन करणे हे मानHसक $FIयांम\ये अपे~Xत आहे. वचार करणे, समजनू घेणे, लXात ठेवणे, &नण'य घेणे आ:ण समया सोडवणे असेह यात अHभ$ेत आहे. या सव' मdद1याू उ1च तरावर ल $FIया आहेत, Öयात भाषा, कbपना करणे, संवेदन आ:ण &नयोजन देखील समावट आहे. या सवाWचा अLयास या शाखेत के ला जातो. LयिMतमव मानसशा ( P e r s o n a l i t y p s y c h o l o g y ) : गणवशेषांचाु वत'नावर होणारा प=रणाम या शाखेत अLयासाला जातो. OयिPतमCवाचा अLयास आ:ण OयPती Hभनता यांचा अLयास OयिPतमCव मानसशा या शाखेत के ला जातो. मानसशाीय $भावांमळेु OयPती Hभनता कशा दसनू येतात याचा देखील शाीय अLयास या शाखेत के ला जातो. सामािजक मानसशा ( S o c i a l p s y c h o l o g y ): इतरांमळेु OयPती वत'न कसे $भावत होते याचा अLयास या शाखेत के ला जातो. इतरां1या वातवक, काbप&नक आ:ण अHभ$ेत उपिथतीतनू लोकां1या वचार, भावना आ:ण वत'नावर कसा $भाव पडतो याचा शाीय अLयास या शाखेत के ला जातो. सामािजक-सांकतकृ मानसशा ( S o c i o - c u l t u r a l p s y c h o l o g y ) : बाNय सामािजक आ:ण सांक&तकृ $भावातनू OयPती वत'नावर कसा $भाव पडतो याबाबत ह शाखा अLयास करते. वांHशकता, Hलंग, लàrगक Éट कोन, धम', सामािजक दजा', कटंबुु, परंपरा, संकतीृ, राs यCव इCयाद घटकांचा या शाखेत अLयास के ला जातो. औPयोगक व संघटनामक मानसशा ( I n d u s t r i a l a n d o r g a n i s a t i o n a l psychology): कामा1या ठकाणी असलेले वत'न आ:ण वत'न बदल यांक=रता मानसशाीय तCवांचे उपयोजन करणे, याचा अLयास या शाखेत के ला जातो. कम'चार &नवड, $HशXण काय'Iम, काय' &नव'त'न, नेतCवृ, $ेरणा आ:ण काय' समाधान, तणाव munotes.in

Page 14

14 कमी करणे, fाहक वत'न, सांक&तकृ Hभनता, जाग&तकQकरण, तंान इCयाद वषयांचा यात अLयास के ला जातो. औ`योrगक संथा आ:ण कारखाने येथील मनोधैय', उCपाद वाढ याक=रता मानसशाीय संकbपना आ:ण प+तींचा वापर तसेच उCपादत वतंचाू आराखडा, यंणा उपयोजन यावर या शाखेतनू काय' के ले जाते. अ3भयांSकT मानसशा ( E n g i n e e r i n g p s y c h o l o g y ) : मानवी वत'न आ:ण Xमता यांचे हे शा आहे, या शाात यंणा आ:ण तंान यांची आखणी करणे आ:ण उपयोजन करणे यावर काय' के ले जाते. मानसशाीय Xमता आ:ण मया'दा यांचा उपयोग कTन उपकरणे आ:ण प=रवेश यां1याशी मानवी समायोजन यावर या Xेातनू काय' के ले जाते. एकंदर त यंणेचे काय' उंचावणे आ:ण सहजता आणणे हा $मखु उेश या शाखेचा आहे. चकसामक मानसशा ( C l i n i c a l P s y c h o l o g y ): बौ+क, भाव&नक, जैवक, मानसशाीय, सामािजक आ:ण वत'न वसमायोजन, अXमता आ:ण अवा]य यांना समजावनू घेणे, Cयांचे व/लेषण करणे, कथन करणे, Cयांना दरू करणे आ:ण $&तबंध करणे या $कारचा अLयास या शाखेत के ला जातो. मो}या $माणातील लोकसमहू, जीवनातील $Cयेक अवथा, ववध संकतीृ आ:ण $Cयेक सामािजक-सांक&तकृ तरावर या शाखेचे उपयोजन दसनू येते. मानवी अनकलताुु, OयिPतगत $भाव आ:ण समाधान यां1या व+ीक=रताृ या शाखेकडनू $यCन के ले जातात. मानसशा आण सहाUयभतू Lयवसाय ( P s y c h o l o g y a n d h e l p i n g p r o f e s s i o n s ) : ववाह आनंद कसा करता येईल, rचंता आ:ण नैरा/य मPतु कसे राहता येईल, आ:ण मलांचाु &नकोप वकास कसा करता येईल यांसारखे दैनंदन $/न देखील मानसशा वषयातनू हाताळले जातात. समपदेशनु मानसशा ( C o u n s e l l i n g p s y c h o l o g y ) : शैX:णक, Oयावसा&यक आ:ण वैवाहक जीवनातील समयांशी कशा प+तीने जळवनुू घेता येईल यासाठq समपदेशनु मानसशा लोकांना मदत करतात. मानवी OयिPतगत आ:ण सामािजक कायZ सधारणाु करoयासाठq देखील या शाातनू मदत के ल जाते. वै`यकQय XेापेXा कमी पण गंभीर वTपा1या समया समपदेशनु मानसशा सोडवoयाचा $यCन करतात. मनोचकसा/मानसोपचार ( P s y c h i a t r y ) : मनोrचFकCसक/मानसोपचार त हे वै`यकQय Oयावसा&यक असतात, ते नैरा/य, rचंता वकतीृ यांसारÅया अनेक मानHसक आजारांवर औषधे देऊन उपचार करतात. सकारामक मानसशा (Positive Psychology): माट'न सेल yमन ( M a r t i n Seligman) आ:ण Cयाचे सहकार यांनी मानवी बलथाने आ:ण Xमता यावर आपले संशोधन कd Ä त के ले. सकाराCमक भावना, सकाराCमक चा=रÜयाCमक गणवशेषु आ:ण munotes.in

Page 15

15 Cयाक=रता $यCनशील संथा यां1या वकासावर सकाराCमक मानसशाातनू भर देoयात येतो. मानसशााने चांगले जीवन, अथ'पण'ू जीवन जगoयाक=रता सहाéय करणे, यावर लX दले पाहजे. सकाराCमक मानसशा हे मानवी जीवना1या धनाCमक घटकांवर लX देणारे शा आहे, आनंद, आशावाद, सामािजक Éया जोडले जाणे, वकHसत होणे यावर हे शा अrधक लX देते. लोकांना अथ'पण'ू आ:ण प=रपण'ू जीवन हवे असते. वतःत चांगले असेल Cयाची व+ीृ, $ेम, काय' आ:ण खेळ यांना *जवणे ह मानवी इ1छा असते, असे या शाातनू मानले जाते. समहू मानसशा ( C o m m u n i t y p s y c h o l o g y ) : सवाWक=रता आरोyयदायी असे सामािजक आ:ण भौ&तक वातावरण समहू मानसशा वकHसत करत असतात. उदा. शाळेत गंडrगर ु समया असेल तर ते बदoयाचा $यCन करतील. काह मानसशा व`या]याWना ते $ाथHमक मधनू मा\यHमक शाळेत जाताना येणाRया तणावाशी जळवनुू (साधक वत'न) घेoयाक=रता $HशXण देतील. शाळा आ:ण सभोवतालचे वातावरण याठकाणी छळ यांसारÅया $कारांना बढावा कसा Hमळतो आ:ण Cयाचे $&तबंधन याचा देखील समहू मानसशा अLयास करतात. )याय-सहाUयक मानसशा ( F o r e n s i c P s y c h o l o g y ) : गहेगारा1याु याय&नवाडा $FIयेत मानसशााची तCवे आ:ण प+तींचा उपयोग करoयाचे काय' याय-सहाéयक मानसशा करत असतात. साXीदाराची व/वासाह'ता, बचाव पXाची मनःिथती आ:ण भवयातील धोके यांचे प=रXण देखील ते करतात. याय-सहाéयक मानसशा आरोपीची गहाु करत असताना मानHसकता काय होती?, याचा मानसशाीय अLयास करत असतात. या अLयासाचा उपयोग गहेगार ु संबंrधत याय $FIयेत के ला जातो. स`सद ववेक ब+ीचेु पर Xण करणे, साX देताना योyयता मापन, गहाु पहाु घडoयाचा धोका, साXीदाराची व/वासाह'ता, मालमCतेची नासधसू आ:ण फसवणकQचेु पर Xण, तसेच घटफोट सारÅया $करणात मलाचाु ताबा घेणे बाबत पर Xण करणे, कोटा'त साX देoयाची तयार आ:ण साX देणे, ववध मागाWनी $ाDत झालेbया माहतीतील पडताळा आ:ण सारखेपणा पाहणे, मानHसक आजार आ:ण गहेगार चेु मानसशा वषयी पोHलसांना सbला देणे, कोट' यंणेसमोर येत असलेbया मानHसक आरोyय संबंrधत $करणात वFकलांशी चचा' करणे, धोकादायक प=रिथतीत Fकवां आघातातनू बचावलेbया लोकांसाठq सधारणाु काय'Iम इCयाद उपIम हे तÖ करत असतात. थोडPयात, मानसशा हा अनेक शाखांशी संबंrधत असणारा वषय आहे. मानसशा वै`यकQय HशXण संथा, कायदा महाव`यालये, धम'शााचे HशXण देणाRया सेHमनर या ठकाणी Hशकवoयाचे काम करतात. ते *yणालये, कारखाने आ:ण कॉपäरेट काया'लयांत देखील काम करतात. ऐ&तहाHसक पांचे मानसशाीय व/लेषण, आ:ण भाषेचा मनो-भाषक अLयास या सारÅया अंतरव`याशाखीय वषयांचा अLयासह ते करतात. munotes.in

Page 16

16 मdदू, वDने, मतीृ, नैरा/य आ:ण आनंद या वषयी मानसशाांनी चांगलेच ान $ाDत के ले आहे. संवेदन, वचार करणे, भाव आ:ण कतीृ यांना समजनू घेoयाक=रता मानसशा आपणाला मदत करते. मानसशााची बलथाने आण मया+दा: आध&नकु संकतीवरृ देखील मानसशााचा $भाव दसनू येतो. मानसशाातील फHलते अवगत के bयाने लोकांम\ये बदल घडनू येत आहेत. नै&तक अधःपतन हे मानHसक आजारास जबाबदार असते (अंधःकारमय कालखंडातील एक वचार), अशी धारणा आता राहलेल नाह . प=रणामतः मनो*yणांना HशXा करणे, वाळीत टाकणे हे उपचार आता राहलेले नाह त. याचसोबत, महला प*षांपेXाु कमी असतात अशी भावना देखील आता संपटातु आलेल आहे. लहान मलानाु आता अजाण समजनू दल'~Xतु के ले जात नाह . याबाबत मॉट'न हंट (Morton Hunt) यांचे &नर Xण असे आहे कQ, ाना1या प=रणामातनू अHभवCतीतृ बदल घडत आहे आ:ण Cयातनचू वत'न बदल घडत आहे. पढेु मॉट'न असे हणतात एकदा का आपणाला लXात आले कQ, आपले शर र मनाशी कसे जोडलेले आहे, मलांचेु मन कसे वकHसत होते, संवेदना कशा वकHसत होतात, मतीृ कशा प+तीने काय' करतात, जाग&तक तरावर लोक कसे Hभन आहेत मग आपbया वचार करoया1या शैल देखील आपोआपच बदलतील. तथाप, मानसशा वषयाला अनेक मया'दा आहेत. मानसशा वषय पढ लु $/नांची उCतरे देत नाह - आपण का जगतो ? मी काह तर का करायला पाहजे ? आययालाु असे काह \येय आहे का, Öयाला मCयृू देखील नट कT शकत नाह ? मानवी संवेदन, वचार, भाव आ:ण कृती याबाबाबतची आपल जाणीव मानसशा अजनह ू सखोल करत आहे. यातनाचु आपले जीवन सम+ृ आ:ण Éट कोन *ं दावत आहे. या $करणा1या समाDतीपवeु आपण मतीवाढृ आ:ण पर Xेतील गणवाढु, या व`या]याW1या Éट ने महCवा1या वषयांवर बोलणार आहोत. १.१.७ शेवट: मरण आण गणु वाढवणे ( C l o s e - u p : I m p r o v e y o u r Retention and Grades): बRयाचदा व`या]याWची धारणा असते कQ नवीन Hशकलेले चांगले लXात ठेवoयासाठq, Cया $कारांची वारंवार उजळणी करणे गरजेचे असते, जसे कQ वाचन आ:ण फे रवाचन करत राहणे. परंतु मतीशीृ संबंrधत काय' करणारे संशोधक हे|ी रोझेगर (Henry Roediger) आ:ण जेÇQ कारपक ( J e f f r e y K a r p i c k e ) यां1या २००६ म\ये मांडलेbया मतानसारु आपbयाला जे साहCय लXात ठेवायचे आहे Cया1या उजळणी munotes.in

Page 17

17 सोबतच, ते Fकती $माणात लXात राहले आहे याचे आCम-पर Xण करणे देखील &ततकेच महCवाचे आहे. यालाच पर Xण प=रणाम Fकवां उजळणी प=रणाम Fकवां चाचणी-समावट अ\ययन असे हणतात. Cयांनी २००८ साल संशोधनातनू दाखवनू दले कQ, मलांनीु वाहल (एक भाषा) मधील ४० शvदांचे अथ' फPत पाठ कTन Hशकoयाऐवजी व-पर Xण करत पाठ के ले असते तर &ततPयाच कालावधीत अrधक $माणात ते Hशकू शकले असते. नवीन माहतीवर $भCवु Hमळवायचे असेल तर Cयाबाबत1या माहतीचे सIQयपणे संकरण होणे आव/यक आहे. आपला मdदू नायं$माणेू िजतका सराव कराल &ततका बलशाल बनत जातो. लXात ठेवावयाचे साहCय वतः1या शvदांत लXात घेतले, Cयाची चांगल उजळणी के ल , मग आठवले आ:ण फे र उजळणी के ल तर ते अrधक लXात राहते असे बRयाच अLयासांमधनू लXात आले आहे. ‘SQ3R’ अLयास प+तीत याच तCवाचा समावेश करoयात आला आहे. SQ3R म\ये ५ अवथा समावट आहेत-Survey (सवXणZ), Question ($/न वचारणे), Read (वाचन करणे), Retrieve (आठवणे) आ:ण Review (उजळणी करणे). सवXणZ हणजे Öया अLयास साहCयाचा अLयास करायचा आहे Cयावर नजर Fफरवणे, अगद एखा`या पXा$माणे. मÅयु शीष'क, वाचन साहCय कशा प+तीने जळवलेु आहे याबाबत पाहणी करणे होय. दसरेु, Hशकoयाक=रता असलेbया साहCयावर $/न वचारणे, ते साहCय Hशकoयाची उटे लXात घेणे आ:ण Cयांची उCतरे शोधणे येथे अपे~Xत असते. जर आपण $यCन कTनह उCतरे देऊ शकलो नाह तर ते अपयश साहCय Hशकoयासाठq उपयPतचु ठरते. याचे $मखु कारण हणजे जर वाचक वाचन करoयापवeचू Cयाला संबंrधत Xेात काय येते हे समजू शकला, Cयाला काय-काय Hशकावे लागेल हे समजू शकला तर ते फाय`याचेच ठरते. वाचकाला काय येत नाह हे समजते, काय Hशकले जाईल हे समजते आ:ण Cयातनू Hशकणे सलभु बनते. &तसर FIया हणजे सIQय वाचन हणजे वाचन करत असतानाच $/नांची उCतरे Hमळवणे होय. $Cयेक बैठकQत, तहालाु न थकता िजतके समजेल/आकलन होईल, &ततकेच वाचन करा. सIQयपणे आ:ण rचFकCसकपणे वाचन करा. $/न वचारा, टपणे (नोस) काढा आ:ण तम1याु वतः1या कbपना वकHसत करा. चौथी FIया हणजे $करणाची मÅयु कbपना आठवनू पहा. वतःला तपासनू पहा. यातनू तहालाु काय आ:ण Fकती येते हे समजेल आ:ण आणखी $भCवु Hमळवoयाक=रता अजनह ू काय करावयाला हवे, याची जाणीव होईल. वतःला तपासनू पाहणे देखील तहालाु Hशकoयाक=रता मदत करेल आ:ण Hशकलेल माहती अrधक पPकQ लXात राह ल. $भावीपणे Hशकoयासाठq वारंवार वतःला तपासनू पहा. munotes.in

Page 18

18 पाचवी FIया हणजे पाठाचे पनरावलोकनु करणे. तह ु काढलेल ट पणे एकदा वाचा आ:ण तहालाु संपण'ू पाठाचे आकलन होईल. तहालाु कोणCया संकbपनांना पहाु वाचoयाची आव/यकता आहे, Cया पहाु Hलहनू ठेवा. S Q 3 R या अ\ययन तंाबरोबरच इतर तंे तमचीु अ\ययन Xमता वाढवतील. ती तंे हणजे – अ[यासाAया वेळेचे वाटप करणे: अवकाश (वेळेचे अंतर) ठेऊन केलेला अLयास एकVत केलेbया अLयासापेXा लXात ठेवoयासाठq नेहमीच उपयPतु ठरतो. एकाच बैठकQत पाठ कTन अLयास करoयाऐवजी तो वेगवेग4या सांत, योyय वेळेचे अंतर ठेऊन के bयास, अLयास साहCय अrधक लXात राहते. बरेच व`याथe ह च चकू करतात. ते पर Xे1या आधी सव'च अLयास साहCय पाठ करतात आ:ण साहCय लXात ठेवoयात ददuवानेु चकू करतात. अLयास साहCय बरेच दवस, लहान लहान भागांम\ये लXात ठेवणे फाय`याचे ठरते. एकाच वेळी संपण'ू साहCयाचे वाचन कTन लगेच दसRयाु साहCयाकडे वळणे नेहमी घातक ठरते. सव'च वषयांचा अLयास वतंपणे के bयाने अLयास साहCय द घ' काळ लXात राहते आ:ण फाजील आCमव/वास (संपण'ू $करण एकाच बैठकQत लXात ठेऊ शकता) &नमा'ण होऊ देत नाह . चकसक वचार कर]यास 3शकणे: तह ु घर वाचन करत असाल Fकवां वगा'त अ\ययन करत असाल, तेOहा इतरांची गह तकेृ आ:ण मbयेु लXात xया. Cयां1या वधानांना असलेbया Éिटकोनांचा Fकवां पXपाती वचारांचा आधार काय आहे, ते लXात xया. लोकांनी Cयां1या गह तकांनाृ परावाु/आधार काय दला आहे Cयाचे मbयांकनु करा. Cयां1या गहतकांनाृ शाीय आधार आहे Fक ते के वळ अंदाज आहेत ते पहा. लोकां1या &नकषाWचे मbयांकनु करा आ:ण पया'यी पट करणे आहेत का? याचा &नवडा करा. वगा+तील मा!हती स5Tयपणे प_रवत`त करणे: ताHसकांमधील $मखु कbपना आ:ण उप-कbपना यांना बारकाईने ऐकनू xया. तासा1या वेळी आ:ण Cयानंतर $/न वचारा. वगा'त Hमळालेbया माहतीचे सIQय संकरण करा, यामळेु तहालाु माहती समजणे आ:ण चांगbया र तीने लXात ठेवणे शPय होईल. तमचीु वतःची माहती वतः1या शvदांत तयार कTन ठेवा. तहालाु माहत असलेले आ:ण वाचलेले यांम\ये संबंध लावा. समजलेले इतरांशी बोला. अत-अaययन- अ&त-अ\ययनातनू माहती व मरण अrधक वाढते, असे लोकांचे हणणे आहे. परंतु Cयातह फसगत होoयाची शPयता आहे. Cयामळेु आपbयाला खपू माहती आहे अशी भावना &नमा'ण होऊ शकते. तसेच तेच साहCय पहाु-पहाु अLयासbयाने ते एकसमान भासते व आपbयाला ते येते असा अनेकदा èम &नमा'ण होऊ शकतो. अ\ययनातील $भावीपणा पाहoयासाठq, आठवून पाहoयाचा सराव आ:ण वतःचे ान पनःपहाुु तपासनू पाहoयासाठq अrधक वेळ `यावा. munotes.in

Page 19

19 मतीृ तÖ एHलझाबेथ बोरोक ( E l i z a b e t h B j o r k ) आ:ण रॉबट' बोरोक (Robert Bjork) यांनी २०११ म\ये माहती साठवनू ठेवणे आ:ण गणु वाढवoयाक=रता पढ लु सचनाू दल आहे: “माहती fहण करoयावर कमी आ:ण आठवoयावर अrधक वेळ `या, जसे वाचन झाbयावर लगेचच वाचलेले आठवनू सारांश *पात तयार करा, Fकवां Hमांसोबत बसनू एकमेकांना Cयावर $/न वचारा. काह कतीतनृू वतःला तपासनू पहा- अशी कतीृ Öयातनू तहालाु फPत माहती1या सादर करणाऐवजी माहती आठवणे, &नमा'ण करणे (तम1याु शvदांत) गरजेचे असेल. यातनचू तमचेु अ\ययन द घ'काळ आ:ण लवrचक (पाहजे Cया प+तीने आठवता येणे) वTपाचे होईल.”. १.२ सारांश लXात ठेवoयाचे मेु: इ.स.पव'ू ३०० वषाWपवeू ॲ=रटॉटल याने अ\ययन, मतीृ, $ेरणा, भावना, संवेदन आ:ण OयिPतमCव यांबाबत Hस+ांत मांडले. मानसशा वान हणनू Hलप:झंग व`यापीठात १८७९ साल उदयास आले. रचनावाद आ:ण काय'वाद हे मानसशाातील पहले वचार जमाला आले. वbहेbम वंटू याने मनाचे घटक Fकवां मनाचे अणू-रेणू याबाबत चचा' के ल . वंटू यांचा व`याथe एडवड' टचनर याने आCम&नवेदन प+तीचा उपयोग कTन मना1या घटकांचा अLयास के ला परंतु आCम&नवेदन प+ती1या OयPती&नठ वTपामळेु या प+तीला वचारवंतांकडनू वीकारoयात आले नाह . वHलंयम जेस या तCववेCCयाची वचार आ:ण भावना यांची कायZ अLयासoयात *ची होती, यातनचू काय'वाद वकHसत झाले. चाbस' डाव'न यांनी ववध मानवी वत'नाची प=रिथतीशी जळवनुू घेoयाची कायZ या वषयी चचा' के ल . १८९० म\ये जेस यांची पहल महला व`याrथ'नी मेर Oह टोन ह मतीशीृ संबंrधत संशोrधका बनल तसेच ती अमे=रकन मानसशा संघटनेची पहल महला अ\यX बनल . मागा'रेट zलाय, वाशबन' ह मानसशा वषयातील पहल पी.एच.डी. धारक बनल , &तने ‘$ाoयांचे वत'न’ यावर पतकु Hलहले. हे|ी होbट यांनी वbयम जेस यांना पतकु Hलखाणाक=रता करारब+ के ले. जेस यांनी ‘ P r i n c i p l e s o f p s y c h o l o g y ’ हे पतकु Hलहले, याक=रता Cयांना १२ वषZ लागल . munotes.in

Page 20

20 $ारंHभक काय' करणारे तÖ हे मानसशााची ‘मानHसक जीवनाचे वान’ अशी OयाÅया करत परंतु जॉन वसनॅ यांनी मानसशा हे &नर Xण करता येoयाजोyया वत'नाचे शा हणनू OयाÅया के ल . Hसyमंड Çाइड यांनी १९४० म\ये अबोध वचार $FIया बाबत वचार मांडले, काल' रॉजर आ:ण अÑाहम मलोॅ यांनी स`य पया'वरणीय $भावाला महCव दले. मानसशाां1या दसRयाु गटाने बोध&नक Iांती वषयी पूवe1या वचारांना वरोध दश'वला. Cयांनी मानHसक $FIयांना महCव दले. बोध&नक चेतावान या आंतरव`याशाखीय अLयासातनू ‘मdदू FIया आ:ण Cयामागील मानHसक $FIया’ यांना महCव $ाDत झाले. Cयामळेु आजह आपण मानसशााची OयाÅया ‘वत'नाचे आ:ण मानHसक $FIयांचे शा’ अशी करतो. तCवान आ:ण जीवशा यांमधनू समकाल न मानसशााचा उगम झाला आहे. वंटू हा तCववेCता आ:ण जेस हा शर रतÖ हे अमे=रकन तCववेCते होते. Çाइड हा शर रतÖ, इवान पावलोव हा रHशयन मानसशा (पेशाने वै`यकQय Oयावसा&यक). जीन पयाजे हा जीवशा होता. आजचे मानसशा हे ववध राsांचे नाग=रक आहेत. ७१ राsांचे नाग=रक आज मानसशाा1या आंतरराs य प=रषदेचे सदय आहेत. ‘नैसrग'क कQ संगोपन’ या मो}या $/नाला मानसशा सामोरे जात आहे. आजचे मानसशा जीवशा आ:ण अनभवु यां1या सापेX योगदानाबल अrधक उकल करoयाचा $यCन करत आहेत. &नसग' गणवशेषु &नवडoयाचे काय' करतो Öयामळेु $ाoयाला $ाDत प=रिथतीत जगणे आ:ण पन*Cपादनु करणे शPय असते. या वषयीच आपण संपण'ू $करणात चचा' के ल आहे. मानसशाात तीन पात4यांवर वत'न समजावनू घेणाRया Éट कोनास जैवमनोसामािजक असे हटले जाते. अनवांHशकताु, पव'िथतीू, मdदू यंणा यांचा अLयास जैवक Éट कोनातनू के ला जातो. अ\ययन, भीती, अपेXा, भावना इCयाद ंचा अLयास मानसशाीय Éट कोनातनू के ला जातो आ:ण कटंबुु, समाज, धाHम'कता यांचा अLयास सामािजक Éट कोनातनू के ला जातो हे तीन जैवमनोसामािजक Éिटकोनाचे घटक होत. मानसशाातील उपशाखा या आध&नकु Éट कोनांशी जोडbया गेलेbया आहेत इतर Xेां$माणेच मानसशा वषयाची देखील काह बलथाने आ:ण मया'दा आहेत. घटका1या अखेर स मतीृ म\ये माहती कशा प+तीने धारण के ल जाऊ शकते आ:ण पर Xेतील गणव+ीुृ, यावर काह मेु देoयात आलेले आहेत. munotes.in

Page 21

21 १.३ bेणी व<ीका_रताृ 4?न १. मानसशाा1या उगमथानांवषयी ट प Hलहा. २. मानसशााचे वTप आ:ण उगम पट करा. ३. मानसशाातील ऐ&तहाHसक आ:ण मोठे $/न काय आहेत? ४. मानवी वत'न व/लेषणा1या ववध पात4या पट करा. ५. मानसशाा1या ववध उपशाखा आ:ण Cयांचे ववध Éट कोनांशी संबंध पट करा. १.४ संदभ+ 1) Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 22

22 घटक - २ मानसशााचा इतहास आण मानसशाीय वानाबाबत चकसक वचार - II घटक रचना २.० उये २.१ मानसशा वानाची गरज २.१.१. पचात ट व!तीृ: मला सव$ माहत आहे ह धारणा २.१.२. अ*त आ!मववास २.१.३. या,हकपणे घटना समजून घेणे २.१.४. वैा*नक टकोन: िजासा, संशयवाद आ6ण न7ता २.१.५. 9च:क!सक वचार २.२. मानसशा न कसे वचारतात आ6ण नांची कशी उ!तरे देतात? २.२.१. शाीय प;ती २.२.२ वण$न २.२.३. सहसंबंध २.२.४. योग २.२.५. दैनंदन जीवनातील सांि=यक>य तक$ २.२.६. ल@णीय फरक २.३. मानसशा वषय बाबत वारंवार वचारले जाणारे न २.४. सारांश २.५ न २.६. संदभ$ २.० उ !"#ये या घटकाचे वाचन के Eयानंतर, तFहालाु पढलु गोट समजणार आहे:  मानसशा वानाची गरज का आहे.  मानवी वत$न समजावनू घेताना आपण काय चकाु करतो.  ववध शाीय प;ती काय आहेत आ6ण सांि=यक>य तक$ कसे के ले जातात. munotes.in

Page 23

23 २.१. मानसशा वानाची गरज आपEया माहती असलेEया !येक बाबीचे पटकरण मानसशा वषयातनू दले जाते, अशी एक धारणा आहे. अंता$ना,या अJयासाला देखील मानसशाात थान आहे. मानवी वत$नाची आपल अंता$न आ6ण समज नेहमीच बरोबर असू शकते असे नाह परंतु तरह महान लोक !यां,या अंता$नांमMये ववास ठेवतात उदा.  Oस चाEस$ (२०००), यां,या मते ‘आपEया !येका,या मनात खोलवर दडपलेEया, जागतृ अशा ेरणा असतात, या ेरणांना योQय माग$ दEयास !यातनू खपू चांगले माग$दश$न Rमळू शकते.’ अमेTरके,या माजी राUाMय@ांनी इराक य;ा,याु *नण$याबल सां9गतले क>, ते एक धाडसी खेळाडू आहेत, आ6ण !यांचे *नण$य आंतTरक ेरणेवर अवलंबनू असतात. आज मानसशा हे वान अंता$नाचा देखील अJयास करते. या अJयासातनू असे ल@ात आले आहे क>, आपले वचार, मतीृ आ6ण अRभव!तीृ या मना,या दोन पातWयांवर, Fहणजेच बोध आ6ण अबोध मन यावर काय$ करतात. खरेतर, असे असतानाह काह अंता$ना!मक *नण$य चक>ुचे होऊ शकतात. जीवनातील तीन बाबींमळेु आपण पण$पणेू अंता$नावर अवलंबनू राहू शकत नाह, !या Fहणजे, पचात ट व!तीृ अथा$त गतकाळातील अनभवांवYनु धारण केलेल मते, *नण$य घेZयातील अ*त-आ!मववास आ6ण या,हकपणे घटना ओळखZयाची व!तीृ होय. २.१.१. प)चात *"ट+ ,वतीृ: मला सव/ मा हत आहे ह धारणा ( T h e Hindsight Bias: I Knew of all along Phenomenon): एखादा पTरणाम पाहEयावर आपEयाला तो आधीच माहत होता आ6ण हे होणारच होते, अशी \य]त करZयाची व!तीृ Fहणजे पचात ट व!तीृ होय. यालाच मला माहत होते, असा अनभवु Fहणनू पाहले जाते. :^केट,या खेळात संघा,या क_तानाला िजंकEयाचे `ेय आ6ण हरEयास दोष दला जातो. :^केट सामना, य;ु :कवां *नवडणकू संपEयावर, पTरणाम येणे अपTरहाय$च आहे आ6ण !यानंतर लोक पTरणामांची चचा$ करतात. !यांची ठरलेल वधाने असतात, ‘पहा मी हेच सांगत होतो :कवां मला माहत होते क> हेच होणार आहे.’ वातवकते,या वa; पTरणाम साधारण तका$,या आधारे, समथ$नीय प;तीने पट करZयाची लोकांमMये खपू @मता असते. तसे करZयात !यांना खपू उ!साह असतो. उदाहरणाथ$, एका समहातीूल अMया$ सदयांना सांगZयात आले क>, मानसशाांना असे ल@ात आले आहे क> वेगळे राहEयाने परपरांतील रोमटकँ आकष$ण कमी होते.  य \य]ती नजरेसमोYन गेEयास डो]यातनहू जाते. असे का घडत असावे?. सदयांना या बाबत कEपना करZयास सां9गतले. बहधाु सव$च लोकांनी हे खरे असEयाचे माOय के ले. यात काहह आचय$ नाह. आता, समहातीलू इतर अMया$ सदयांना ‘वभ]तपणातनू रोमटकँ आकष$ण वाढते’, असे सांगZयात आले,  य \य]ती समोर नसEयाने cदयाची गती वाढते. हे खरे आहे का? यावर सदयांना कEपना munotes.in

Page 24

24 करZयास सां9गतले. या अस!य पTरणामांवर लोकांनी कEपना के ल आ6ण हेच स!य असEयाचा *नकष$ मांडला. के वळ \यवहार ानावर आधारत दोन परपर वरोधी *नकष$ काढले जातात, ते\हा समया येते. या कार,या घटनांशी संबं9धत आठवणी आ6ण !यावर लोकांची मते/पटकरणे मानसशाीय संशोधनाची गरज अधोरे6खत करतात. लोक वRशट प;तीने कसे आ6ण का वागले याबाबतचे न चक>,याु दशेला घेऊन जाऊ शकतात. \यवहार ानातनू फ]त काय झाले हेच समजते, काय घडेल हे मा समजू शकत नाह. गतकाळातील अनभवांवYनु धारण केलेल मते, यावर ववध देशांमMये मुले आ6ण ौढांवर :कमान १०० अJयास करZयात आले आहेत. काहवेळा आपले तक$ बरोबर तर काहवेळा चकू ठरतात. आपण सव$च वत$नाचे *नर@क असतो. मानसशाीय संशोधनातील बरेच *नकष$ !यापवfू देखील पाहलेले असतात. उदाहरणाथ$, ेमातनू आनंद Rमळतो असा बgयाच लोकांचा ववास असतो. ेमामळेु आपण इतरांशी संलQन असEयाची गरज पण$ू होत असEयाने तेह बरोबर आहे. परंतु आपला तक$ नेहमीच बरोबर असेल असेह नाह. उदाहरणाथ$, ‘अ*त पTरचयात अवा’ अशी चRलत Fहण आहे. यानसारु ेमात अ*त परचयामळेु नेहमीच आनंद Rमळाले असेह नाह. तसेच, व_न भवयाबाबत अवगत करतात हे कदा9चत खरेह असले तर नेहमीच स!य नाह. कारण, घटनांचे पTरणाम नेहमी ववध पTरिथतीजOय घटकांवर अवलंबनू असतात. तसेच, मhदू ाव संदेश (मhदू ाव आपEया भावना आ6ण मतीृ *नयंiत करतात), तणावाचा आजारांशी लढZया,या @मतेवर होणारा पTरणाम, हे घटक देखील तेथे पTरणाम करत असतात. २.१.२. अत आमव)वास (Overconfidence): आपल अशी धरणा असते क>, आपण जे करतो !यापे@ा आपणाला अ9धक माहती आहे. यामळेचु, आपण दलेEया उ!तराबाबत जर कणीु न *नमा$ण के ला तर आपण ते उ!तर बरोबर असEयाबाबत अ9धकच ठामपणे (ववास) बोलतो. याचे सवा$त उ!तम उदाहरण Fहणजे, Tरचड$ गोरOसन ( R i c h a r d G o r a n s o n ) यांनी १९७८ साल दलेला अ@र पनर$चनाु वषयीचा योग होय. या योगात !यांनी लोकांना वकळीत मळा@रांचाु समहू दला आ6ण !यांना ठmक करZयास सां9गतले. उदाहरण पढलु माणे : WREAT – WATER ETRYN – ENTRY GRABE – BARGE वर दलेल वकळीत मळा@रेु ठmक करZयाकTरता तFहालाु :कती सेकंद लागल?, या मळा@रांनाू ठmक करZयासाठm, !यातनू अथ$पण$ू शnद *नमा$ण करZयासाठm. तम,याु पवा$नभावाचाुु पTरणाम झाला का? उ!तरे माहत असEयाने आपEयाला munotes.in

Page 25

25 आ!मववासपण$ू वाटते. तFहालाु याचे उ!तरे RमळवZयाकTरता फ]त १० सेकंद लागले असतील, परंतु वातवक उ!तरे RमळवZयास एखाoयाला ३ Rम*नटे लागतात. आपण ववध कार,या वत$नाचा असा अंदाज घेऊ शकतो का? हा न आहे. वoयाpयाqचे *नर@ण के Eयास हे ल@ात येते :क असा अंदाज घेणे नेहमीच श]य नाह. :फलप टलrक (१९९८, २००५) यांनी दs@ण आ:tकेचे भवय :कवां ]यबेकु कनडापासनॅू वभ]त होईल का? यावर २७००० तwांचे अंदाज घेतले. यात असे ल@ात आले क>, तwांना कथन करताना !यावर ८० ट]के ववास होता. असे असताना !यातील ४० ट]]यांहनहू कमी कथन बरोबर दसनू आले. २.१.३. या*3ह+कपणे घटना समजनू घेणे ( P e r c e i v i n g O r d e r i n Random Events): जगाबाबत समजावनू घेZयाकTरता आपण वाभावकच उ!सकु असतो. वलेसॅ ट\हOस यांनी यालाच ‘^मब;तेचा आxहपणा’ असे Fहटले आहे. आपण नेहमी अथ$पण$ू आकतीृ समजावनू घेZयात इ,छकु असतो. अगद उदाहरण oयावयाचे झाEयास, लोक झाडे, भाजीपाला :कवां चंz यात मानवी चेहरा शोधतात. तसेच xीEड पनीर सडवचवरँ कमारु मेरचा चेहरा पाहतात. याच माणे, लोक याि,छक (वकळीत) माहतीत देखील अथ$पण$ताू पाहतात. याचे कारण Fहणजे याि,छक माहती देखील नेहमीच वकळीत असते असे नाह (फाEक आ6ण इतर, २००९, *नकारसन, २००२, २००५). खgया याि,छक आकतीतबंधातृ आ6ण वारंवार आलेEया मळा@रांतु देखील लोकांना !यां,या अपे@ेपे@ा अ9धक पनराव!तीुृ दसनू येतात. लोक या पनराव!तींचेचुृ अ9धक वण$न करतात. या कारचे 9च आपणाला माMयमांत देखील दसते. खपू ठपके (टंब) असलेEया रेषा दाखवनू तFहालाु !यात 9च दसते का?, असा न वचारला जातो. उदाहरणादाखल आणखी Fहणजे, २०१० ,या वव चषक पधत{ जम$न ऑ]टोपस, पॉल याला दोन खोके दाखवZयात आले. !येक खो]यात Rशपलें आ6ण राUय Mवज होता. !येक य!नात या ाZयाने एका खो]याची *नवड करणे अपेs@त होते. खो]याची *नवड Fहणजे, ते खोके wया देशाचे *त*न9ध!व करते तो देश िजंकणार असे अपेs@त होते. पॉल या ऑ]टोपस ने आठ य!नांपैक> आठह वेळा उज\या बाज,याू खो]याची *नवड के ल. यातनू जम$नीचा ७ खेळांमMये आ6ण पेनचा अं*तम सामOयात वजय होणार असEयाबाबत !याने कथन के ले. आता या कार,या घटना असामाOय असEयाची उदाहरणे आहेत. आपण या कार,या घटनांमMये सामाOय घटना घडZयाकTरता य!न करतो. ल@ात घेZयाजोगी मह!वाची गोट Fहणजे गतकाळातील अनभवांवYनु धारण केलेल मते, अ*तआ!मववास आ6ण याि,छक घटनांमMये `ेणी शोधणे यातनू आपण अंदाजापे@ा अ9धक अंता$न RमळवZयाचा य!न करतो. या अनभवांवरलु शाीय अJयास आपEयाला अंता$न Rमळवताना होणारा ‘भास’ आ6ण समजणार ‘वातवता’ यांमMये फरक करZयास Rशकवतो. munotes.in

Page 26

26 २.१.४. वैानक *"ट+कोन: िजासा, संशयवाद आण न;ता (Curiosity, Skepticism And Humble): वैा*नक दटुकोनाचे ‘िजासा’, ‘संशयवाद’ आ6ण ‘न7ता’ असे अंग आहेत. वानाला िजासेची दशा असते. िजासा अथा$त दशाभलू न करता :कवां होऊ न देता एखाद बाब समजनू घेZयाची उ!कट इ,छा होय. कोण!याह कEपना ववात न रमता ना,या खgया उ!तराजवळ जाZयाकTरता वैा*नक दटकोनाचीु आवयकता असते. याकTरता, संशोधनात संशयखोर व!तीृ देखील असणे आवयक आहे. संशयवाद याचा येथे अथ$, ‘दघ$काळ 9च:क!सक असणे’ असा नाह तर ‘सव$च उ!तरे ल@ात घेZयाची तयार असणे’ असे अपेs@त आहे. पॉRलश मधील एक चRलत Fहण, "*निचतपणे ववास ठेवZयासाठm आFह संशयापदपणे ारंभ करणे आवयक आहे", संशयवादाला योQयTर!या दश$वते. मानसशा एक शा Fहणनू, वत$न ववाला िजासू, संशयखोरपणे न वचारतात जसे, तFहालाु नेमके काय Fहणायचे आहे? तFहालाु हे कसे माहत आहे ? संशयखोर वचारांमळेु मानसशाांना मानवी वत$नाचे वण$न करणारे उ!तम उ!तर *नवडZयाची संधी Rमळते. उदाहरणाथ$, भवयकार जOमपiकेवरल xहदशे,या आधारे एखाoया \य]तीचे भवय वत$वू शकतात का? ती~ उदाRसनतेवर वoयतकंपु उपचार प;ती (इलेि]Uक शॉक) उपयु]त आहे का? मानसशा अशा कारचे न !यांची उ!तरे वानातनू तपासतात. संशयखोर वचारां,या आधारे यातील पहEया नाचे उ!तर ‘नाह’ असे तर दसgयाु नाचे उ!तर ‘होय’ असे ा_त होते.. शाीय िटकोनाचा उपयोग कYन घेताना के वळ िजासा आ6ण संशयखोर व!तीृ उपयोगात येत नाह तर न7ता देखील असावी लागते. ‘न7ता’ Fहणजे वतःकडनू चकाु होZया,या श]यतांची जाणीव, नवीन टकोन आ6ण आचय$ वीकारZयाचा म]तपणाु होय. वानातील इ*तहासकारां,या मते िजासा, संशयखोर व!तीृ आ6ण न7ता या तीन अRभव!तीमळेृु आध*नकु वान अ9धकच गतीशील बनले आहे. खपू धाRम$क लोक वान हे धो]याचे मानतात. परंतु, वैा*नक ^ांतीचे नेते, आयझकॅ Oयटनू आ6ण कोप*न$कस यांसारखे शा अ*तशय धाRम$क होते, ते असा वचार करत क> "देवाला ेम देणे आ6ण !याचा सOमान करZयासाठm देवा,या काया$ची पण$ू शंसा करणे आवयक आहे’ (टाक$ 2 0 0 3 ) . तथाप, इतर शा, !यां,या अहंभाव आ6ण पव$कEपनांशीू 9चटकनू होते परंतु !यांची िजासा, संशयवाद आ6ण न7ता यातनू माहती RमळवZयातील वत*नठताु टकवZयात ते यशवी ठरले. २.१.५. चकसक वचार (Critical Thinking): अंधपणे तक$ आ6ण *नकष$ न वीकारणाgया वचारांना 9च:क!सक वचार असे Fहटले जाते. खरेतर, 9च:क!सक वचार हे आंतTरक मEयेु, तपासनू पाहलेले परावेु आ6ण *नकष$ यांचे वलेषण करतात. बातमीप वाचताना, संवाद ऐकताना आ6ण 9च:क!सक वचार करताना, 9च:क!सकांकडनू वचार करायला लावणारे न वचारले जातात. munotes.in

Page 27

27 इतर शाां माणे 9च:क!सक वचारवंत नेहमीच काह न वचारतात जसे, तFहालाु कसे कळले? \य]तीची वैयि]तक धोरण काय आहे?, *नकष$ आंतTरक भावनांवर आहेत क> !यांना काह आधार आहे? परावाु कारण-पTरणाम या *नकषाqचे समथ$न करतो का? :कवां कारण-पTरणाम संबंध आहे का? इतर काह पटकरण आहे काय? 9च:क!सक वचार वैा*नकांना प@पातीपणा पासनू दरू राहZयास मदत करतात. एक घटना ववध टकोनांमधनू समजनू घेतल जाते. पूवf मांडलेEया कEपना, मते यांना आ\हान दले जाते. अशा प;तीने, 9च:क!सक वचार वत$नावषयी Rस; गहतकांनाृ आ\हान देते. उदाहरणाथ$, जाग*तक तापमानवाढमळेु उ!तर अमेTरका आ6ण पव$ू :कनारपÅी येथे कडक थंडी पडल आहे, असे पया$वरणवाoयांनी सन २०१० मMये कथन के ले. अशा पTरिथतीत 9च:क!सक वचारवंत याचा परावाु मागू शकतात. पpवीवरृ खरोखर तापमानवाढ होत आहे का? धवावरलृ बफा$ची आवरणे वतळत आहेत का? वनपतींचे नमनेु बदलत आहेत का? 9च:क!सक वचारवंत नेहमी अशा प;तीचे *नकषाqना आधार देणारे परावेु पाहतात. २.२. मानसशा ,)न कसे वचारतात आण ,)नांची कशी उतरे देतात?
मानसशाां,या वैा*नक टकोनाला शाीय प;तींचा आधार असतो. शाीय प;तीत कEपनांचे *नर@ण आ6ण वलेषण या oवारा व-सधारु करZयाची :^या असते. शाीय प;तींoवारा मानवी वत$नाचे अथ$ शोधZयाचा य!न के ला जातो. परा\या,याु आधारे कEपना आ6ण Rस;ांत यांचे पर@ण के ले जाते. कEपना आ6ण Rस;ांत यांना परा\याचाु आधार RमळाEयास !यांना वीकारले जाते, अOयथा !यात सधारणाु करणे :कवां नाकारणे घडते. २.२.१. शाीय प>दती (Scientific Method): शाीय प;तींबाबत बोलZयापवfू, Rस;ांत संकEपना Fहणजे काय हे समजावनू घेणे आवयक आहे. वानात, Rस;ांतांची त!वे पट करतात, जी त!वे *नर@णांचे संघटन आ6ण वत$न/घटनांचे कथन करतात. वेगवेगळी तpये संघटत कYन Rस;ांत सो_या प;तीने मांडले जातात. सखोल समजलेल त!वे एकमेकांशी जोडनू !यातील सारांश मांडZयाचे काम Rस;ांत करतात. उदाहरणाथ$, ‘झोपे,या अभावाचा मतीवरृ होणारा पTरणाम’ याचा वचार कY. झोपेचा अभाव यावर खपू *नर@णे नÇदवZयात आल आहेत. उदाहरणाथ$, झोपे,या चक>,याु सवयी असलेल मलेु वगा$त उ!तर देऊ शकत नाह, ते पर@ेत चांगल गणव!ताु दाखवत नाह. Fहणनू, चांगल झोप मतीतृ सधारु घडवनू आणते, असा *नकष$ काढता येतो. Fहणजेच, झोप आ6ण आठवZयाचे munotes.in

Page 28

28 त!व यावरल संशोधन सारांश Yपाने, ‘झोपे,या अभावाचा मतीवरलृ पTरणाम’ या बाबत तpय सांगते. Fहणजेच, झोपेचा अभाव मतीवरृ पTरणाम करतो हेच दसनू येते. तरह सव$च Rस;ांतांचे पर@ण \हावे. चांगला Rस;ांत तपासनू पाहZयाजोगे कथन करतो, यालाच अJयपगमु असे Fहणतात. अJयपगमु आपणाला Rस;ांत सधारु आ6ण Rस;ांत कथन करZयाची संधी देतात. अJयपगमु Fहणजे ‘तपासनू पाहZयाजोगे कथन’ होय. संशोधनातील *नकष$ कथन वीकारतात :कवां नाकारतात. उदाहरणाथ$, झोपेचा मतीवरृ होणारा पTरणाम यावरल Rस;ांत तपासनू पाहZयासाठm, चांगल राीची झोप झालेEया आ6ण कमी झोप झालेEया लोकांची अMययन साह!य आठवZयाची @मता तपासनू पाहल जाईल. काहवेळा आपEया Rस;ांतामळेु *नर@णात प@पातीपणा येऊ शकतो. कारण आपEयाला जे पाहणे अपेs@त असते, कदा9चत तेच शोधले जाते. या कारचा प@पातीपणा *नयंiत करZयासाठm मानसशा संशोधनातील :^या ( p r o c e d u r e s ) आ6ण संकEपना (concepts) यां,या :^या!मक \या=या सचवतातु, उदाहरणाथ$ भकेचीु \या=या ‘खाEEयाRशवाय काह तास राहणे’ अशी करता येईल, दानशरपणाू मळेु पैशाचे योगदान Rमळते. या कार,या :^या!मक \या=यांमळेु इतरांना यासारखे :कवां हेच संशोधन दसरेु सहभागी, *नराळे साह!य आ6ण वेगळी पTरिथती घेऊन करणे श]य होते. या तीन गोटंना बदलनहू सारखे पTरणाम दसनू आEयास, *नकष$/उ!तरांची ववसनीयता वाढते. काळजीपव$कू शnद रचना कYन \या=या के Eया जातात, !यामळेु तेच संशोधन दसgयाु लोकांना घेऊन !यां,यावरल *नर@णे घेऊन के ले जाऊ शकते. शेवट, Rस;ांत खालल बाबींमळेु उपय]तु आहे असे Fहणू शकतो. (१) आ!म-*नवेदन आ6ण *नर@णे यांचे संकलन करणे. (२) Rस;ांतामळेु भाक>त करणे श]य होते. कणीहु Rस;ांताचे पर@ण कYन !याची उपयोिजतता पाहू शकतो. उदाहरणाथ$, लोक दघ$काळ झोपEयास !यांची आठवZयाची @मता वाढते? हे तपासनू पाहणे. माहत असलेEया तpयांचे संकलन आ6ण कथना!मकता वाढवZयासाठm, संशोधक Rस;ांताचे फे रलेखन करतात. संशोधन लेखनात सधारणाु आ6ण पÉयाथ$ृ लेखन के ले जाते. \य]ती अJयास, नैस9ग$क *नर@ण, सव@ण{ या शाीय प;तींचा उपयोग कYन मानवी वत$नाचे *नर@ण आ6ण पटकरण के ले जाऊ शकते. या,हक नमनाु *नवड करZयामागची मीमांसा देखील के ल जाऊ शकते. या आधारेच अJयपगमु तपासणे आ6ण Rस;ांतांचे लेखन श]य झाले आहे. munotes.in

Page 29

29 २.२.२ वण/न (Description): मानवी वत$नाचे *नर@ण आ6ण वण$न करZयासाठm मानसशा \य]ती अJयास, नैस9ग$क *नर@ण, आ6ण सव@ण{ यांचा वापर करतात. \यावसा*यक मानसशा या तंांचा वत*नठु आ6ण प;तशीर उपयोग कYन वत$नाचे वण$न करत असतात. a) ?य@ती अAयास पBती (Case Study Method): \य]ती अJयास प;ती ह एक जनीु प;ती आहे. \य]तीतील स!य, तpय ल@ात घेZयासाठm सखोल \य]ती-अJयास करZयाची ह पर@ण प;ती आहे. मhदू आ6ण !या,या @ेांशी संबं9धत पवfू झालेले सखोल अJयास हे मhद@तीू (मhदलाू झालेल इजा) व !यानंतर मhदू काया$त झालेला Ñास यावYन करZयात आले आहेत. 9चंपांझी या ाZयांवर झालेले काह अJयास !यांची समजनू घेZयाची आ6ण भाषा वषयीची @मता Rस; करतात. जीन पयाजे याने !या,याच मलांचाु अJयास कYन बोधा*नक वकास वषयीचा Rस;ांत मांडला. सखोल \य]ती अJयासातनू काय होऊ शकते, हे समजते आ6ण पढलु अJयासाला दशा देखील दल जाते. तथाप, \य]ती-अJयास प;तीला मया$दा आहेत. उदाहरणाथ$, अJयासक \य]ती जर अकाय$@म असेल तर अशा \य]ती,या अJयासातनू दशाभलू होऊन चक>चेु *नकष$ काढले जाऊ शकतात. असे *नकष$ दशाभलू कY शकतात. \य]ती-अJयासातनू सव$साधारण *नकष$ :कवां साधारण त!वे काढले जावू शकत नाह. एक \य]ती-अJयासातनू फलदायी कEपना सचवEयाु जातात, परंतु तpय असलेले, सव$साधारण स!य शोधZयासाठm आपEयाला इतर संशोधन प;ती वापYन नांची उ!तरे शोधणे आवयक आहे. ब) नैसग/क नर+Cण (Naturalistic Observations): पTरिथतीत हत@ेप न करता, !यात बदल न करता *नसग$तः दसनू येणाgया वत$नाचे *नर@ण करणे Fहणजे नैस9ग$क *नर@ण होय. नैस9ग$क *नर@णातनू वत$नाचे पटकरण Rमळत नाह. नैस9ग$क *नर@ण फ]त वत$नाचे वण$न करते. नैस9ग$क *नर@णातनू होणारे वत$नाचे वण$न अ9धक सवतर वण$न करणारे असू शकते. उदाहरणाथ$, मानव फ]त ह!यारांचा उपयोग करतात अशी माOयता होती, परंतु 9चंपांझी स;ाु काहवेळा वाaळ सार=या टेकाडात काठm सरकवतात आ6ण काठmला लागलेल वाळवी खातात. हे वाभावक नैस9ग$क *नर@ण आहे. या कार,या वाभावक नैस9ग$क *नर@णातनचू पढेु ाZयां,या वचार करणे, भाषा आ6ण भावना यांचा अJयास सaु झाला. या कार,या अJयासातनचू, 9चंपांझी आ6ण बबनू स;ाु कशा कारे फसवतात हे ल@ात आले. याच कारे, मानवाबाबत देखील काह रचना *नर@णे ह नैस9ग$क *नर@णातनचू पढेु आलेल आहेत. उदाहरणाथ$, लोक एकटे असताना िजतके munotes.in

Page 30

30 हसतात !यापे@ा ३० पट अ9धक लोकांसोबत असताना हसतात. हसताना आपEया १७ नायंमMयेू बदल घडतो, डोळे वफारतात आ6ण १७ Rमलसेकांदां,या वरां,या माRलकेतनू सेकंदा,या १/५ इत]या वेळेत आवाज *नघतो. म9थसॅ मेहल (Matthias Mehl) आ6ण जेFस पेOनेबकर (James Pennebaker) यां,या २००३ ,या अJयासात मजेशीर उदाहरण दसनू येते. मानसशााची ओळख हा वषय अJयासणारे वधाथf दैनंदन जीवनात काय बोलतात आ6ण काय करतात, याचा !यांनी अJयास के ला. टे]सास वoयापीठातील ५२ वoयाpयाqवर हा अJयास करZयात आला. वoयाpयाqना चार दवस पTरधान करZयासाठm एक पÅा देZयात आला, wयावर रेकॉड$र बसवZयात आला होता. वoयाpयाq,या जागेपणी,या !येक १२.५ Rम*नटात ३० सेकंदांचे अशा प;तीने रेकॉÖडqग करZयात आले. अJयासात *नर@णा,या कालावधीत वoयाpयाq,या जीवनातील !येक> अMया$ Rम*नटांचे १०००० इत]या सं=येने रेकॉÖडqग ा_त झाले. ा_त रेकॉÖडqगनसारु २८ ट]के वेळ वoयाथf इतरांशी बोलताना आ6ण ०९ ट]के वेळ संगणकावर काम करताना दसनू आले. वoयाpयाq,या मनात काय चालले आहे, याचा अJयास नेवाडा वoयापीठात करZयात आला. याकTरता वoयाpयाqना बीप आवाज करणारे उपकरण देZयात आहे. दैनंदन काय{ करत असताना हे यं बीप असा आवाज देई. आवाज ऐकEया,या @णी वoयाpयाqनी !यां,या मनात काय चालले आहे ते लेखी नÇदवायचे. या अJयासात पाच कारचे आंतTरक अनभवु दसनू आले, आतला आवाज, आंतTरक सांके*तक वचार, भाव आ6ण वेद*नक जाणीव इ!याद होय. नैस9ग$क *नर@ण प;तीoवार रॉबट$ लेवन ( R o b e r t L e v i n ) आ6ण आरा नोरhझायन (Ara Norenzayan) यांना ३१ देशांतील जीवन शैलतील वेगाचा तलना!मकु अJयास करता आला. चालZयाची गती, साव$ज*नक घÜयाळासोबत अचकताू, पोटातील काय$ करZयाची गती इ!याद Fहणजे जीवन शैलतील वेग होय. या अJयासात जपान आ6ण पिचम यरोपु येथे जीवनशैल ग*तमान दसनू आल आ6ण आ9थ$क या कमी ग*तमान देशांमMये ह गती कमी आढळल. थंड वातावरणात रहात असलेEया लोकांची जीवनशैल ग*तमान दसनू आल आ6ण !यांची Ñदय वकाराने म!यृू होZयाची श]यता अ9धक दसनू आल. तथाप. नैस9ग$क *नर@ण ह प;ती घटनांचे फ]त वण$न कY शकते परंतु !या घटना तशाच का घडतात याचे पटकरण मा Rमळत नाह. क) सवCणD पBती (The Survey Method): \य]ती-अJयास आ6ण नैस9ग$क *नर@ण प;ती यां,या तलनेतु सव@ण{ प;तीचा वापर बgयाच ठकाणी दसनू येतो. सव@णात{ अJयास सखोल नसतो. सव@ण{ प;तीत लोकांना !यांचे वत$न आ6ण मत \य]त करZयास सां9गतले जाते. सव@णात{ munotes.in

Page 31

31 लá9गक सवयी पासनू राजक>य मते इ!याद पयqत काहह न वचारले जातात. अलकडे करZयात आलेल काह सव@णे{ आ6ण !यातील *नर@णे पढुल माणे. • *नFFया अमेTरकनांनी आदEया दवशी काळजी आ6ण तणावापे@ा आनंद आ6ण मौज यांचा अनभवु जात घेतEयाचे नÇदवले (गलोपॅ, २०१०). • कनेडीयनॅ लोकांनी ऑनलाईन प;तीने झालेEया सव@णात{, ते इले]Uॉ*नक संवादाचे नवीन माMयम वापरत असEयाचे नÇदवले. !यांनी २००८ ,या तलनेतु २०१० मMये ३५ ट]के कमी ई-मेल ा_त झाEयाचे सां9गतले. • २२ देशांमधील, !येक> पाच पैक> एका \य]तीने पpवीवरृ परxहवासी येतात आ6ण ते मानवी Yप घेऊन आपEयातच रहात असEयाचा ववास \य]त के ला. • अMया!म आपEया दैनंदन जीवनात मह!वाचे असEयाचे ६८ ट]के लोकांना माOय आहे. परंतु या नाचे उ!तर, न कशा प;तीने वचारला आहे आ6ण *त:^या देणारे कोण आहेत, यावYन बदलते. शEदांचा पFरणाम (Wording Effect): नातील शnदांमMये अगद लहान बदल देखील खपू मोठा पTरणाम घडवनू आणतात. उदाहरणाथ$, ‘कर’ असा शnद वापरZयाऐवजी ‘महसलू वाढ’ असा शnद वापरEयास आ6ण ‘कEयाण’ असा शnद वापरZयाऐवजी ‘गरजंनाू मदत’ असा शnद वापरEयास लोकांकडनू अ9धक वीकारला के ला जातो. या कारचे शnद वापरEयास लोकां,या *त:^या बदलतात. उदाहरणाथ$, २००९ मधील एका राUय सव@णात{ चार पैक> तीन अमेTरकन लोकांनी, साव$ज*नक वमा :कवां खाजगी वमा घेZयाचे वातंàय लोकांना असावे असे मत नÇदवले. तर दसgयाु सव@णात{ बgयाच अमेTरकन लोकांनी संघराwय सरकार *नयंiत साव$ज*नक वमा घेZयास, जो खाजगी वFयाशी पधा$ करणारा होता, !यास *तकलू मत दश$वले. येथे शnद रचनेमळेु लोकां,या मतांमMये बदल घडनू आला होता. या*ि3छक नमनाु नवड ( R a n d o m s a m p l i n g ) : सव@ण{ प;तीत संपण$ू समटचे *त*न9ध!व करणारा नमनाु असणे आवयक असते. सव@णात{ *नवडलेEया !येक समट पयqत पोहोचणे नेहमीच श]य नसते. Fहणनू, याि,छक नमनाु *नवड प;ती वापरल जाते. नमनाु *नवडीत, नेहमीच पव$xहू रहत नमनाु *नवड आ6ण पट *नकष$ काढZयाचा य!न असतो. याकTरता ा*त*न9धक नमनाु *नवड हा चांगला पया$य असतो. याि,छक नमनाु *नवड प;तीoवारा ा*त*न9धक नमनाु *नवड श]य असते, कारण येथे समटतील !येक घटकाला संबं9धत अJयासात *नवडले जाZयाची समान संधी Rमळत असते. मोÉया माणातील ा*त*न9धक नमनाु *नवड नेहमीच चांगल असते. munotes.in

Page 32

32 संशोधनातील *नर@णे ल@ात घेताना सव@णाचा{ 9च:क!सक अJयास आ6ण नमनाु सं=या यांना ल@ात घेणे आवयक असते. सव@णात{ मोÉया नमOयापे@ाु, मोÉया ा*त*न9धक नमOयाचीु *नवड करणे आवयक असते. २.२.३. सहसंबंध (Correlation): एक वत$न दसgयाु वत$नाशी संबंधीत असEयाचे नैस9ग$क *नर@ण दश$वते. आपण !याला !यांचा सहसंबंध आहे असे Fहणतो. सहसंबंध गणांकु, सं=याशाीय मापन असनू याची दोन पTरवत$के परपरांशी कशी संबं9धत आहेत, हे समजावनू घेZयास मदत करते. उदाहरणाथ$, ब;म!ताु आ6ण शाळेतील गणु यांचा खपू जवळचा संबंध आहे. वताTरत आलेखा,या आधारे सहसंबंध गणांकु दाखवता येतो. पढलु वताTरत आलेख ववध कारचे सहसंबंध दश$वतात. आलेखावरल !येक iबंदू दोन परवत$कांवरल मEयेु दश$वतो. आकतीृ २.१ धना!मक, ऋणा!मक आ6ण शOयू सहसंबंध
पण/ू धनामक सहसंबंध (Perfect positive correlation): पण$ू धना!मक सहसंबंध ह खपचू वरळ गोट आहे, wयात एक पTरवत$कात वाढ :कवां घट झाEयास दसgयाहु पTरवत$कात !याचवेळी सम माणात वाढ :कवां घट होते. उदाहरणाथ$ उं ची आ6ण वजन यात धना!मक सहसंबंध आहे. पण/ू ऋणामक सहसंबंध (Perfect negative correlation): पण$ू ऋणा!मक सहसंबंध ह देखील खपचू वरळ गोट आहे, wयात एक पTरवत$कात वाढ होताना दसgयाु पTरवत$कात !याचवेळी घट होत जाते. उदाहरणाथ$, ब;म!ताु आ6ण शाळेत अपयश होय. शKयू सहसंबंध (Zero correlations): जे\हा दोन पTरवत$के परपरांशी संबं9धत नसतात ते\हा शOयू सहसंबंध दसनू येतो. उदाहरणाथ$, उं ची आ6ण ब;म!ताु यांचा सहसंबंध होय. सहसंबंध आण काय/कारणभाव (Correlation & Causation): सहसंबंध फ]त दोन पTरवत$कांमधील अंदाज पट करतो, !यामळेु संबंधांचे वYप ल@ात येते. दोन संबं9धत पTरवत$कांमMये कारण पTरवत$क कोणता आ6ण पTरणाम पTरवत$क कोणता हे समजत नाह, ह सहसंबंध प;तीतील मोठm मया$दा होय. munotes.in

Page 33

33 उदाहरणाथ$ उ,च व-आदरचा 6खOनता या समयेशी नकारा!मक सहसंबंध आहे, परंतु यातनू व-आदर हेच 6खOनतेचे कारण आहे, असे Fहणता येत नाह. wया लोकांचा व-आदर कमी आहे, !या लोकांमMये 6खOनता होZयाचा धोका अ9धक असतो. दोन पTरवत$कांमMये सहसंबंध असZयाची पातळी काहह असल तर आपणाला !यात एक दसgयाचेु कारण आहे, हे ठामपणे सांगता येत नाह. उदाहरणाथ$, ववाह झाEयाचा कालावधी आ6ण पaषांनाु ट]कल पडणे यात सहसंबंध आहे. परंतु याचा अथ$ असा नाह क>, पaषां,याु ट]कल पडZयास ववाह जबाबदार आहे :कवां ट]कल पडलेले पaषु चांगले पती असतात. थोड]यात सहसंबंधाची पातळी काय$कारणभाव \य]त कY शकत नाह. २.२.४. ,योग (Experimentation): ायो9गक प;त ह दोन घटकां,या दरFयान कारणे आ6ण पTरणाम यांचा संबंध थापत करZयास मदत करते. यामळेचु आपण अ9धक अचकू भाक>त कY शकतो. उदाहरणाथ$, इंQलंडमधील बgयाच अJयासांत असे आढळनू आले आहे :क wया मलांनाु Rशशु अवथेत तनपान देZयात आले ती मलेु बाटलने गायीचे दधु देZयात आलेEया मलां,याु तलनेतु ब;मानु असतात, असे संशोधनांती ल@ात आले आहे. तनपान आ6ण बाटलने दधु पलेEया मलांचीु तलनाु करणारे तीन ववध अJयास करZयात आले आ6ण हे अJयास तनपान घेतलेले मलेु चांगल असEयाचे सांगतात येथे न असा आहे :क माते,या दधातनुू Rमळणाgया पोषक z\यांचा मhदू वकासावर पTरमाण होतो का? अशा नाचे उ!तर RमळवZयाकTरता संशोधक, कारण आ6ण पTरणाम यांचा संबंध पाहZयाकTरता योग करतात. योगात एक :कवां दोन घटकांचा पTरणाम शोधनू काढZयाकTरता संशोधक १. संशोधकांना aची असलेEया घटकात बदल घडवतात, आ6ण २. इतर घटकांना *नयंiत करतात. संशोधक नेहमी ' ायो9गक गट' *नमा$ण करतात, wयात सहभागींना वRशट Rश@ण दले जाते आ6ण '*नयंiत गट' *नमा$ण करतात, wयात संबं9धत Rश@णाचा अभाव असतो. इतर फरकांचा पTरणाम *नयंiत करZयाकTरता संशोधक य]तांनाु (सहभागींना) याि,छक प;तीने दोन पTरिथतींमMये वभागतात. याि,छक प;तीने वभागणी के Eयास दोनह समहू वय, अRभव!तीृ, चाTरàय इ!याद घटकांवर सारखेच बनतात आ6ण !यांचे मळू अJयास वषयावर पTरणाम कमी होतात. उदाहरणाथ$, Rशशु अवथेतील मलां,याु दQधपानु वषयी,या तलनेतु, एक समहू तनपान घेतलेEया मलांचाु आ6ण दसराु समहू बाटलने दधु _यायलेEया मलांचाु या\य*तTर]त सव$च घटक *नयंiत के ले जातात. पTरणामतः संशोधनातनू ‘ब;म!ते,याु वकासासाठm तनपान चांगले असते’ या *नकषाqस समथ$न Rमळते. munotes.in

Page 34

34 ायो9गक प;ती ह सव@ण{ प;तीहनू RभOन असते. सव@णात{ *नसग$तः घडणाgया संबंधांना शोधनू काढले जाते तर योगांमMये पTरणाम करणाgया घटकांना *नयंiत कYन अJयास के ला जातो. योग करताना संशोधक, कोण!या समहालाू कोण!या कारचे Rश@ण Rमळेल, याबाबत नेहमी अनRभता ठेवतात. अJयासात काहवेळा सहभागी आ6ण संशोधक या दोहÇना देखील कोण!या समहालाू कोण!या कारचे Rश@ण दले जाईल, याबाबत गोपनीयता पाळावी लागते. योगावर _लेसबो पTरणाम (सचनांचाू भाव) होवू शकतो, हा पTरणाम टाळZयाकTरता असे के ले जाते. योगाचे यश पTरवत$के या संकEपनेवर अवलंबनू असते. तीन कारची पTरवत$के योगात मह!वाची असतात. ती Fहणजे वतं, परतं आ6ण तटथ पTरवत$के होय. वतं पFरवत/क (Independent Variable): योग ह एक संशोधन प;ती आहे. या प;तीत योगकता$ एक :कवां अनेक पTरवत$काचा (वतं पTरवत$क) अवलंब करतो आ6ण !याचा वत$न :कवां मानRसक :^यांवर होणारा पTरणाम अJयासतो. ायो9गक प;ती, योगक!या$ला एक घटकाचा इतरांवर भाव पाडZयासाठm :कवां !यात बदल घडवZयासाठm,या वातावरण *नRम$तीची संधी देते. wया घटकात बदल घडवला जातो, !यास वतं पTरवत$क असे Fहटले जाते. योगकता$ या घटकाला वतंपणे बदलवू शकतो, Fहणनू यास वतं पTरवत$क Fहटले जाते. वतं घटक Fहणजेच वतं पTरवत$क होय, wयात वाढ अथवा घट योगकता$ वतंपणे घडवनू आणू शकतो. परतं पFरवत/क (Dependent Variable): परतं पTरवत$क हा वतं पTरवत$काचा पTरणाम आहे. परतं पTरवत$क हा वतं पTरवत$काचा पTरणाम Fहणनू च9च$ला जाऊ शकतो. वतं आ6ण परतं या दोनह पTरवत$कां,या काया$!मक \या=या करZयात आलेEया आहेत. या \या=यांमMये वतं पTरवत$क *नयंiत करणे आ6ण परतं पTरवत$काचे मापन करणे, या कतीृ पट करZयात आलेEया आहेत. ‘काय Fहणावयाचे आहे?’ याचे उ!तर या \या=या देतात आ6ण ना,या अचकतेमळेूु इतरांना देखील या संशोधनाची कEपना करता येते. तटथ पFरवत/के (Confounding Variables): वतं पTरवत$का,या पTरणामातनू जे पTरणाम आपणाला अपेs@त आहेत, !या पTरणामांवर पTरणाम करणाgया घटकाला तटथ पTरवत$क Fहणतात. या पTरवत$कांना सहयोगी, मMयथी पTरवत$के या नावाने देखील ओळखले जाते. तटथ पTरवत$कांचा पTरणाम घालवZयाकTरता योगकता$ य]तांचीु दोन :कवां अ9धक समहांमMयेू याि,छक प;तीने वभागणी करतो. Fहणजे तटथ पTरवत$कांची आपोआपच दोन गटांमMये वभागणी होते. munotes.in

Page 35

35 थोड]यात, पTरवत$क Fहणजे असे काहह जे ववध कारे बदलते (बालकांचा पोषक आहार, ब;म!ताु :कवां काहह- जे श]य आ6ण ताि!वक आहे असे मया$देत असलेले काहह). वतं योगाचे आयोजन, परतं पTरवत$काचे मापन आ6ण तटथ पTरवत$कांचे (पTरवत$कांचा भाव कमी करZयाकTरता याि,छक प;तीने ववध समहामMयेू टाकणे) *नयंण Fहणजेच योग होय. सामािजक उप^मां,या मापनाकTरता योग उपयोगी ठY शकतात उदाहरणाथ$, जर पव$ू बाEयावथेत शालेय काय$^म दले तर मलांचेु शालेय यश सधारZयासु मदत होते. २.२.५. दैनं दन जीवनातील सांिNयकOय तक/ ( S t at i s t i c a l R ea s o n in g i n Everyday Life): द!त मMये फ]त डोWयांनी दसनू येत नसलेल वैRशये सं=याशाामधील साधने वापYन Rस; करता येतात. उदाहरणाथ$, मायकेल नॉट$न (Michel Norton) आ6ण डनॅ एरल (Dan Ariely) यांनी एका संशोधनात अंदाज बांधला (फ़]त डोWयांनी दसनू येणारा) होता क>, २० ट]के लोकांकडे देशातील ५८ ट]के संप!ती असते !य@ ५५२२ लोकांचे मते मागवनू ल@ात आले क>, २० ट]के लोकांकडे देशातील ८४ ट]के संप!ती असते. !यामळेु के वळ अध$वट माहतीने कोण!याह *नण$यापयqत पोहोचू नये. संशोधनात !येकाला सं=याशााची मदत होत असते. ,दत वण/न (Describing Data): संशोधकाने द!त गोळा के Eयावर !याचे मापनीय आ6ण अथ$पण$ू मांडणीकTरता संघटन आ6ण संs@_तीकरण करावयाचे असते. कP Q + य ,वतींचेृ मापन: सवा$त सोपी प;त Fहणजे *नर@णांना तंभालेख प;तीने मांडणे. कh z य व!तीृ प;ती वापYन द!त संs@_त करणे. कh z य व!तीतनृू आपणाला एक अंक ा_त होतो, जो संपण$ू द!ताचे *त*न9ध!व करत असतो. कh z य व!तींचेृ मापन खालल तीन कारे के ले जाते. १. म>यमान (Mean): मMयमान Fहणजे ग6णतीय सरासर होय. हे काढZयासाठm सव$ *नर@णांची बेरज कYन *नर@णां,या एकणू सं=येने !या बेरजेला भागले जाते. २. म>यगा/म>यांक (Median): मMयगा Fहणजे *नर@णांचा मMयiबंदू होय. जर सव$ *नर@णांची जात पासनू कमी अशी उतर!या ^माने मांडणी के ल तर *नFमी *नर@णे मMयगा,या खाल असतात तर *नFमी *नर@णे मMयगा,या वर असतात. ३. बहलकु (Mode): वतरणात वारंवार दसनू येणारे *नर@ण Fहणजे बहलकु होय. कh z य व!ती,याृ मदतीने द!तला संs@_त करता येते. परंतु द!ताचे वतरण एका बाजनेू वर तर दसgयाु बाजनेू खाल, व^ रेषीय :कवां !यात टोकाची *नर@णे munotes.in

Page 36

36 असEयास कh zय व!तीतनृू द!ताचे खरे 9च पट होत नाह. कारण या टोका,या *नर@णांचा ‘मMयमान’ या कh z य व!तीवरृ पTरणाम होतो. उदाहरणाथ$, जर तFहु एका वगा$तील ५० वoयाpयाq,या गणांचाु मMयमान काढत आहात आ6ण !यातील ५ वoयाpयाqना १०० पैक> १०० गणु Rमळालेले असतील तर !याचा पTरणाम गणां,याु बेरजेवर आ6ण सरासरवर देखील होतो. Fहणजेच काह वRशट गणु/*नर@णे हे मMय/सरासरवर पTरणाम करतात. मMयगा देखील *नर@णांचे संपण$ू 9चण करणार नाह उदाहरणाथ$, भारतातील ७८ ट]के लोक दाTरãय रेषेखाल राहतात. येथे देखील आपण जर मMयगा ल@ात घेतल, ५० ट]के लोक मMयागा,या खाल आ6ण ५० ट]के लोक मMयागा,या वर दश$वले आ6ण मMया,या आधारे लोकां,या उ!पOनाबाबत भाय के ले तर ते ठmक होणार नाह. कारण २२ ट]के लोकांकडे राUा,या एकणू उ!पOनाहनू अ9धका9धक संप!ती आहे. Fहणजेच, येथे देखील काह वRशट गणु/*नर@णे हे मMयागावर पTरणाम करतात. बहलकु द!तमMये दसनू वारंवार येणार *नर@णे दश$वतो. थोड]यात, फ]त कh z य व!तींचेृ मापन कYन आपणाला द!त बाबत संपण$ू भाय करता येणार नाह. !याकTरता, दाताचे चरण देखील माहत असणे आवयक आहे. ,चरण मापन (Measures of variation) वर दश$वEया माणे, कh z य व!तीतृ, एकच सं=या बरच माहती देत असते. !याच माणे, चरण मधनू आपणाला द!त मMये :कती माणात फरक आहे, हे ल@ात घेZयास मदत होते. यातनू आपणाला ववध ा_तांक :कती सारखे आहेत तसेच !यांमMये :कती फरक आहे हे ल@ात येते. द!तात, कमी चरण असताना काढलेल सरासर ह अ9धक चरण असलेEया सरासरहनू अ9धक ववासाह$ असते. ,चरणाची मापने (The measures of variability): १. वतार (Range) – द!तातील सवा$त लहान *नर@ण आ6ण सवा$त मोठे *नर@ण यांमधील फरक Fहणजे वतार होय. वतार आपणाला द!तमधील चरणाबाबत साधारण अंदाज देतो. अथा$त, काह टोकाची *नर@णे उ,चतम आ6ण *नFनतम गणांकामधीलु फरक वाढवू शकतात. २. ,माण वचलन ( S t a n d a r d d e v i a t i o n ): *नर@णांमMये :कती माणात वचलन झाले आहे, हे मोजZयाचे आणखी एक तं Fहणजे माण वचलन होय. *नर@णे बंदत आहेत क> वखरलेलु हे आपणाला माण वचलनाoवारा समजू शकते. माण वचलन,या मापनामळेु आपणाला दलेले *नर@ण मEयू आ6ण मMयमान यांमधील फरक समजनू घेZयास मदत होते. munotes.in

Page 37

37 आकतीृ २.२ माण वचलन
*नर@णे सरासरपे@ा RभOन आहेत :कवां लांब आहेत हे ल@ात आEयास आपण माण वचलनाचा अथ$ चांगEया कारे समजावनू घेऊ शकतो. उदाहरणाथ$, बgयाच लोकांचे उं ची-वजन, ब;म!ताु गणांुक, शाळेतील गणु या ा_तांकावर फरक दसनू येतात. या वYपाचे ा_तांक बेल (वरल आकती माणेृ) आकाराचे वतरण *नमा$ण करतात. यात जातीतजात *नर@णे सरासर जवळ दसनू येतात तर फार थोडी *नर@णे टोकांकडे दसनू येतात. या वतरणाला बेल आकाराचे वतरण देखील Fहटले जाते. उपरो]त आकतीृ २.२ मधनू देखील दसनू येते क>, जवळजवळ ६८ ट]के *नर@णे मMय आ6ण !यालगत,या १ माण वचलन (दोनह बाजंचेू) यात आहेत Fहणजेच ६८ ट]के लोकांना ब;म!ताु चाचणीवर १०० कडनू अथा$त मMयाकडनू पाहले असता १५ अ9धक आ6ण वजा गणु अथा$त, १००+१५=११५ आ6ण १००-१५=८५ इतके गणु आहेत. तर ९६ ट]के *नर@णे मMय आ6ण !यालगत,या २ माण वचलन (दोनह बाजंचेू) यात आहेत Fहणजेच ९६ ट]के लोकांना ब;म!ताु चाचणीवर ३० अ9धक आ6ण वजा गणु अथा$त, १००+३०=१३० आ6ण १००-३०=७० इतके गणु आहेत. २.२.६. लCणीय फरक (Significant differences): के वळ नमOयांवरलु *नर@णां,या आधारे आलेEया फरका,या समटवर सामाOयीकरण आपण कसे कY शकतो? एका समहावरलू सरासर (उदा. तनपान घेतलेल बालके) दसgयाु समहावरलू सरासर (बाटलने दधु घेतलेल बालके) पे@ा वेगळी ह के वळ सरासरतील फरकामळेु नसतील, तर कदा9चत तो फरक योगायोगाने नमनाु Fहणनू *नवडलेEया बालकां,या फरकामळेु देखील असू शकेल. येथे आपEयापढलु आ\हान हे आहे क>, दसनू आलेला फरक हा योगायोगाने *नवडलेEया द!तामळेु नाह हे आपण ववासाने कसे सांगू शकतो. याकTरता, आपणाला ववसनीयता आ6ण !याची ला@णीय पातळी पाहणे आवयक आहे. ‘दसनू आलेला फरक ववसनीय आहे. हे के \हा munotes.in

Page 38

38 ल@ात घेतले जाते?’ ‘अJयासात *नवडलेEया नमOयावYनु काढलेला *नकष$ ववासाह$ आहे का, हे आपण के \हा ठरवू शकतो?'. अशा पTरिथतीत, पढलु तीन त!वे ल@ात घेणे आवयक आहे. अ. वUश"ट नमKयापेCाु ,ातनधक नमनाु नेहमीच चांगला असतो (Representative samples are better than bias samples). *नकषाqचे सामाOयीकरण, अपवादा!मक *नर@णांऐवजी ा*त*न9धक नमOयावYनु के ले जाते. समटतनू याि,छक प;तीने नमनाु *नवडनू संशोधन करणे नेहमीच श]य नसते, Fहणनू समटतनू कोणता नमनाु कार संशोधनात *नवडला आहे ये नेहानी ल@ात ठेवणे मह!वाचे आहे. ब. कमी पFरवत/नीय नर+Cणे ह+ जात पFरवत/नीय नर+CणांपेCा अधक व)वासाह/ असतात (Less variable observations are more reliable than more variable observations). कमी पTरवत$नीय *नर@णे ह जात ववासाह$ असतात कारण जात पTरवत$न दसनू आEयास तो पTरणाम इतर (तटथ) पTरवत$कांचा देखील असू शकतो. क. जात नर+Cणे ह+ कमी नर+Cण संNयांपेCा अधक चांगल+ (More number of case are better than fewer number of cases). जात *नर@णांवYन काढलेल सरासर ह कमी *नर@णावYन काढलेEया सरासरपे@ा चांगल असते. थोÜया *नर@णांवYन *नकषाqचे सामाOयीकरण हे अववसनीय असते. फरक के ?हा लCणीय असतो (When the Difference is Significant) सं=याशाीय चाचणी,या आधारे *नर@ण केलेEया फरकांची ल@णीयता पाहता येते. जर अJयासासाठm दोन कारचे नमनेु असतील - एक नमनाु ियांचा आ6ण एक नमनाु पaषांचाु - आ6ण दोOह नमOयां,याु आलेEया गणांकातु जर फार कमी चरण असेल आ6ण जर वापरालेलेला ा*त*न9धक नमनाु मोठा असेल तर या दोOह नमOयांचीु आलेल सरासर ह ववसनीय मानल जाते. आ6ण दोOह नमOयांमधीलु सरासरचा फरकह ववसनीय मानला जातो. उदाहरणाथ$, आपण Rलंग RभOनता आ6ण आ^मकता यांचा अJयास करतो. याकTरता आपण एकसार=या (कमी RभOनता असलेले) ी आ6ण पaषु यांचे समहू *नवडतो आ6ण तरह दोन समहां,याू सरसरत मोठा फरक पाहतो ते\हा !या समहांमMयेू खरोखरच फरक आहे असे ववासाने माOय करतो. Fहणनू जे\हा दोन ववासाह$ असलेEया नमOयां,याु सरसरत फरक मोठा असतो, ते\हा !या फरकास सां=यक>य या ल@णीय फरक मानले जाते. Fहणजेच दसनू आलेला फरक फ]त योगायोगाने नाह, असा अथ$ *नघतो. munotes.in

Page 39

39 दोन समहां,याू *नर@णांमधील फरकाची ल@णीयता पाहताना मानसशा फार सçमू वचार करतात. !यामळेु मानसशाातील *नकष$ हे िजथपयqत *नर@णे घेZयात आल *तथपयqतच मांडल जातात. *नर@णांमधील फरक ल@णीय आहे आ6ण तो फ]त योगायोग नाह इथपयqतच सं=याशाीय ल@णीयता कथन करते. परंतु *नर@णे/पTरणाम याचे मह!व मा सं=याशाीय तंांoवारा Rमळत नाह. २.३ मानसशा वषयाबाबत वारंवार वचारले जाणारे ,)न मानसशा वषयाबाबत वारंवार वचारले जाणारे ,)न पढ+ल,माणेु आहेत: ,योगशाळेत होणारे ,योग दैनं दन जीवनावर ,काश टाकतात का? योगकता$ योगशाळेतील योग, साMया आ6ण वातववाद प;तीने करZयाचा य!न करत असतात. योगकता$ दैनंदन जीवनातील वैRशये अनYपु आ6ण *नयंiत करZयाचा य!न करत असतात. यात योगकता$ *नयंiत वातावरणात मानसशाीय िथती *नमा$ण करत असतो. योगक!या$चा मळू हेतू वातवक पTरिथती *नमा$ण करणे हा नसनू सै;ां*तक त!वे तपासनू पाहणे हा असतो (मकू, १९८३). उदाहरणाथ$, आ^मकतेवषयी,या अJयासात, वजेचा झटका देZयाकTरता बटन (कळ) दाबZयाचा *नण$य घेणे, हे एखाoया \य]तीला मारZयासारखे नाह परंतु दोOह कतींमागीलृ (आ^मकता आ6ण वजेचा झटका हे नकारा!मक अनभवु) त!व मा सारखीच आहेत. या कारचे संशोधन पTरणामाची त!व सांगते. दैनंदन जीवन पट करणार फRलते समजZयास यातनू मदत होते. आ^मकतेवर योगशाळेत झालेल संशोधने मानसशा खgया जीवनातील हंसाचारशी जे\हा जोडतात ते\हा ते आ^मक वत$ना,या सै;ां*तक त!वाचे उपयोजन करत असतात. या कारची त!वे योगशाळेत झालेEया संशोधना,या आधारे मांडलेल असतात. योगशाळेतील अनेक संशोधनां,या आधारे ह त!वे आपणाला ल@ात घेता येतील, या संशोधनांमधनू वRशट वत$नावर ल@ कh  zत करZयाऐवजी मानवी वत$न पट करणार सामाOय त!वे शोधनू काढZयावर भर दला जातो. वत/न ?य@ती3या संकतीृ आण Uलंग यावर अवलंबनू असते का? जोसेफ हेéीच, ट\हन हेन आ6ण नोरेOझायन (२०१०) यांनी पाचा!य Rशs@त, औoयो9गक, `ीमंत आ6ण लोकशाह संकतींचाृ अJयास के ला, !यातील बरेच घटक १२ ट]के मानवतेचे Yप दश$वतात. या कारचे अJयास लोकांबल सामाOयपणे बोलतात का? एका पढकडनू दसgयाु पढकडे कEपना आ6ण वत$न यांचे सं^मण के ले जाते, यालाच संकतीृ असे Fहटले जाते. या सांक*तकृ सं^मणाचा आपEया अनेक घटकांवर पTरणाम होतो, जसे त!परता, ववाहपव$ू संबंधांबल अRभव!तीृ, शारTरक munotes.in

Page 40

40 ठेवण, औपचाTरक-अनौपचाTरक राहZयाची व!तीृ, ने संपक$ ठेवZयाची श]यता, संवाद साधतानाचे अंतर इ!याद. या फरकां,या आधारे, एका समहाकTरताू खरे असलेले दसgयाु समहाकTरताू देखील खरे असेलच असे आपण Fहणनू शकतो का? आपण सव$ मानव आहोत हे जैवक अ9धठान सांगते परंतु आपण सव$ लोक RभOन सामािजक पTरिथतीत वकRसत होत असतो. काह *नर@णे सव$समान आहेत परंतु सव$च नाहत. उदाहरणाथ$ डीसलेि]झया, वाचन दोष, मhदू काय$ दोष या कार,या समया ववध संकतीतीलृ लोकांमMये दसनू येतात, हे झाले साFय आ6ण ववध संकतींमMयेृ संवादात भाषक ववधता दसनू येतात. तरह सव$च भाषांमMये \याकरणाची त!वे दसनू येतात. ववध संकतींमधीलृ लोक एकाक>पणा,या भावानेबाबत RभOन दसनू येतात. आपण काह पैलंवरू एकसारखे असतो परंतु बgयाच पैलंवरू RभOन कारचे असतो. मानसशा ,ाYयांचा अAयास का करतात आण, मानव व ,ाणी यां3या संरCणासाठ[ संशोधन करणा\या संशोधकांनी कोणया नैतक माग/दश/क तवांचे पालन करावे? मानसशा अनेक कारणांकTरता ाZयांचा अJयास करतात. !यातील काह कारणे पढलु माणे: अ. ववध कारचे ाणी कसे Rशकतात, वचार आ6ण वत$न कसे करतात याचा शोध घेतला जातो. याकTरता, मानसशाांना ाणी आकष$त करतात. ब. मनयु आ6ण ाणी काह समान जैवक वैRशये धारण करतात. ाZयांवरल अJयासाचा मानावांवरल उपचार शोधZयाकTरता उपयोग होतो. क. उं दर आ6ण माकडे यांसारखे ाणी आ6ण मानव यांमMये अMययन घडनू येZयाची :^या सारखीच आहे. ाZयांवरल योगातनू अMययनामागील चेतापेशीय यंणा समजावनू घेणे श]य आहे. तथाप, बgयाच पशु संर@ण गटांचा असा ववास आहे क> वैा*नक अJयासासाठm जनावरांचा वापर करणे नै*तकTर!या योQय नाह. रॉजर उलTरच(१९९१)यां,या मते ाणी आ6ण मानव यां,यात के वळ साधFय$ आहे Fहणनू !यांचा उपयोग संशोधनाकTरता होणे हे काह समथ$नीय नाह. नै*तकते,या आधारावर संशोधनात उपयोगात येणाgया मानवेतर ाZयां,या संर@णाची काळजी संशोधनक!या$ने घेणे आवयक आहे. मानवी क]याणाला ,ाYयां3या तलनेतु ,ाधाKय देणे यो^य आहे का? एÜस सार=या आजारावर उपचार शोधZयाकTरता माकडाला एच.आय.\ह. बा9धत करणे चांगले आहे का? मानव इतर मांसाहार ाZयां माणेच या ाZयांचा उपयोग करतात हे चांगले आहे का? अथा$त, या नांची उ!तरे संकतीसापे@ृ आहेत. munotes.in

Page 41

41 जर मानवी जीवनाला ाMयाOय दले तर ाZयां,या वाpयाबल काय. सरकार यंणांकडनू *नर*नराळी माग$दश$क त!वे देZयात आल आहेत. iêटश मानसशा संघटना, नैस9ग$क जीवन पTरिथती आ6ण इतर सहचर ाZयांचा सहवास Rमळावा Fहणनू काह माग$दश$क त!वांचा वचार करतात (ल, २०००). अमेTरकन मानसशाीय संघटनेने दलेEया माग$दश$क सचनाू ‘वाpय, आरोQय आ6ण मानवतेची वागणकू’ इ!यादंचा परकारु करतात जेणेकYन ाZयां,या वेदना, आजार आ6ण !यांना होणारा ादभा$वु कमी होईल (ए.पी.ए.२००२). यरोपयनु संसदेने देखील ाZयांची काळजी आ6ण *नवास वषयी मा6णत मानके *निचत के ल आहेत (वोगेल, २०००). ाZयांवरल संशोधन देखील ाZयांकTरता सहाëयकार ठरत आहेत. ओहओ या संशोधक सRमतीने कàयातु देखील तणाव *नमा$ण करणारे सं ेरक (horm one) पाहले आहे. !यांनी कàयातीलु तणाव कमी करZयाकTरता, !याला हाताळZयाची आ6ण कौतकु करZयाची तंे वकRसत के ल आहेत. ाZयांची काळजी आ6ण \यवथापन यात सधारणाु घडवनू आणZयाकTरता देखील काह संशोधने सहाëय करत आहेत. ाZयांसोबतचे नेहपण$ू नाते कट करणे, 9चंपांझी, गोTरला, आ6ण इतर ाZयांची उEलेखनीय ब;म!ताु याकडे ववध योगांमधनू तदअनभतीपव$कुू ु आ6ण संर@णा!मक टकोन वकRसत होत आहेत. मानवावर ,योग करताना माग/दश/क तवे: अमेTरकन मानसशाीय संघटना यांनी संशोधकांकTरता काह त!वांचा आxह के ला आहे 1. संभा\य सहभागी \य]तीची योगाकTरता सहमती íयावी. 2. आघात आ6ण अवथता पासनू लोकांचे संर@ण करावे. 3. !येक सहभागीची माहती गोपनीय ठेवल जावी. 4. फसवणकू आ6ण तणाव यांचा वापर अगद ता!परताु, गरजेचा आ6ण समथ$नीय असेल ते\हाच करावा. उदा. य]तालाु एखाoया योगाबाबत, योगापवfू माहती असEयास चालणार नाह अशाच पTरिथतीत संशोधक सहभागीला अपेs@त उ!तरे देणार नाह. 5. संशोधनात सहभागी \य]तींना संशोधन :^या पण$ू झाEयानंतर पण$पणेू संशोधन समजावनू सांगावे. 6. बहतेकु वoयापीठांमMये आता संशोधनात नै*तकता जपZयासाठm !यां,या वतः,या सRम!या आहेत. या सRम!या सव$ संशोधन तावांवर वचार व*नमय करतात आ6ण सहभागीं,या सर@ेचीु काळजी घेतात. munotes.in

Page 42

42 मानसशा म]याधि"ठतू नण/यातनू म@तु आहे का (Is Psychology free of value judgments)? मानसशा हा वषय मEया9धिठतू *नण$यातनू म]तु नाह. \य]तीने काय अJयासले आ6ण कसे अJयासले, यावर !यांची मEयेु पTरणाम करतात. उ!पादन :कवां मनोधैय$ यांचा संबंध कसा आहे? Rलंग RभOनता आ6ण भेदभाव यांचा अJयास \हावा का? अनपालनु आ6ण वातंàय यांचा अJयास \हावा का? या कार,या अJयासांत मEयेु तpयांवर पTरणाम करतात, हेच ल@ात आले आहे. मानसशाां,या वतः,या पव$कEपनाू *नर@णांवर पTरणाम करतात. एखाoया गोटचे वण$न करताना वापरलेले शnद देखील मEयेु दश$वतात. उदाहरणाथ$, वRशट वत$नाचे वण$न करताना देखील एक \य]ती ताठर असा शnद योग करेल तर दसरु \य]ती !यालाच वत$न सात!य Fहणनू पाहल. एक \य]ती वत$नाचे वण$न `;ेतनू करेल तर दसरु \य]ती !यालाच कÅरता Fहणनू पाहल. मलांनाु कसे वाढवावे, आययु कसे जगावे, जीवनात पTरपण$ताू कशी आणावी, याबाबत \यावसा*यक *नण$य देखील मEयांमधनुू दले जातात. मानसशा सव$च नांची उ!तरे देत नाहत, परंतु अMययन कसे वाढवले जाते याचा अJयास मा ते करतात. य;ु, लोकसं=या वाढतनू गOहेगारु तसेच कौटंiबकु संघष$ यांसारखे न कसे हाताळावेत?, यावर ते ल@ देतात. या कारचा अJयास अRभव!तीृ आ6ण वत$न याoवारा के ला जातो. मानसशा जीवनातील सव$च महान नांबाबत बोलत नाह परंतु मह!वा,या नांकडे ल@ देते. २.४ सारांश आपEया आंतTरक भावना दसgयाु कशाह पे@ा अ9धक मह!वा,या आहेत, असे आपणाला नेहमीच वाटते. अंता$नातनू आपण मानवी वत$न समजावनू घेZयाचा य!न करतो. पचात ब;ीु व!तीृ, *नण$य घेZयातील फाजील-आ!मववास आ6ण या,हकतेतनू घटनांचे ^म समजनू घेZयाची व!तीृ, हे तीन अनभवु आपणाला आपण के वळ अंता$नवर वसंबू नये असे सचवतातु. हे मला सव$ माहत होते, या अनभवलाु पचात ब;ीु व!तीृ असे Fहणतात. यात आठवणींमMये माद असतो. आपण जे सां9गतले, के ले आहे, !यापे@ा अ9धक माहत आहे असे वाटणे Fहणजे अ*तआ!मववास होय. अ*त आ!मववासा,या अनभवातु, बरोबर असZयापे@ा अ9धक आ!मववास आपण धारण करतो. याि,छक प;तीने घटना^म समजावनू घेणे, !यातनचू जगातील घटनांना अथ$ ा_त कYन देणे, हा आपला नैस9ग$क भाव आहे. munotes.in

Page 43

43 िजासा, संशयवाद आ6ण न7ता या गोट वैा*नक िटकोनाचा भाग आहेत. वैा*नक िजासेतनू न वचारताना हे तीन घटक दसनू येतात. समजनू घेणे आ6ण अाताचा शोध घेणे याची जर आवड असेल, संशयवादातनू वेगWया दशेने शोध जात असेल तर !यातनू देखील स!याबाबत (वैा*नक शोध) पटकरण RमळZयाची दाट श]यता असते. शाीय टकोन ठेवZयाकTरता िजासा, संशयवाद आ6ण न7ता या गोट आवयक आहेत. वतः,या असरs@ततेचीु जाणीव आ6ण आचय$ देखील वीकारणे हे न7तेतनचू घडते. शाीय टकोनातनू \य]ती चाणा@पणे वचार करते. 9च:क!सक वचारांमधनू गहतृ गोटंचे पर@ण होते, आंतTरक मEयेु आ6ण परावेु तपासल जातात. मानसशा शाीय प;तीने न *नमा$ण करतात आ6ण !याची उ!तरे Rमळवतात. कEपनांना *नर@ण आ6ण वलेषण या प;तींनी सधारतु नेZयाची ह :^या आहे. शाीय प;तीचे तीन मह!वाचे घटक आहेत: Rस;ांत, अJयपगमु (*नकषाqची पव$कEपनाू) आ6ण संकEपनां,या काया$!मक \या=या होय. Rस;ांत हे *नर@ण आ6ण वत$न यांचे एकीकरण आ6ण !यामागील त!वे पट करतात. Rस;ांत वेगवेगळी तpये सो_या प;तीने मांडZयाचे काय$ करतात. चांगले Rस;ांत तपासनू पाहता येZयाजोगी कथना!मकता *नमा$ण करतात, यालाच अJयपगमु असे Fहणतात. शाीय प;तींमळेु आपणाला Rस;ांत नाकारणे :कवां !यात सधारणाु करZयाची संधी Rमळते. शाीय प;ती Rस;ांतांना आधार देणारे *नकष$ कोणते आहेत, हे सांगतात. तसेच, कोणते *नकष$ Rस;ांतांना आधार देत नाहत, वेगळे *नकष$ दश$वतात, हे देखील सांगतात. *नकषाqमधील वेगळेपणा तपासZयासाठm मानसशा, !यांची संशोधने काया$!मक \या=यांसहत देतात, जेणेकYन काह अJयास पOहाु पOहाु के ले जावू शकतील. आ!म*नवेदना!मक *नर@णे संकRलत कYन !यातनू मांडलेले Rस;ांत उपय]तु ठरतात. या Rस;ांतांना कथना!मकता दसनू येते. या कथना!मकतेचा उपयोग कYन घेऊन Rस;ांत आ6ण !यांची !य@ उपयोिजतता तपासल जावू शकते. वत$न आ6ण *नर@ण पट करZयासाठm मानसशा वण$ना!मक प;तीचा उपयोग करतात. या :^या *नर@ण प;तीने प;तशीरपणे के Eया जातात. \यि]तम!वातील गोट उघड करZयासाठm \य]ती अJयासातनू \य]तीचा सखोल अJयास के ला जातो. सखोल \य]ती अJयास प;ती काहवेळा वRशट \यि]तम!वाची उकल करणार असते परंतु !यातनू आलेEया *नकषाqचे सामाOयीकरण करणे श]य नाह. नैस9ग$क *नर@ण प;तीत वत$नाचे नैस9ग$क िथतीत *नर@ण नÇदवले जाते. नैस9ग$क *नर@णातनू वत$नाचे पटकरण (वत$न असेच का घडले) Rमळत नाह. नैस9ग$क *नर@णातनू दैनंदन जीवनाचे फ]त 9चण (वण$न) Rमळते. या प;तीमMये संशोधकाचे पTरिथतीवर *नयंण नसते. munotes.in

Page 44

44 सव@णातन{ू अनेक \य]तींचा वरवरचा अJयास के ला जातो. सव@णातन{ू लोकांना !यांचे वत$न आ6ण मते \य]त करZयास सां9गतले जाते. सव@णात{ शnद रचनेचा देखील उ!तरे RमळZयावर पTरणाम होताना दसनू येतो. शnदांमधील सçमू बदल देखील लोकां,या *त:^यांवर पTरणाम करतात. याि,छक नमनाु प;तीने *नवडZयात आलेEया करणांमधनू (केसेस) आपण दैनंदन वचारांचे/कEपनांचे सामाOयीकरण करत असतो. परंतु वचारांचे चांगले सामाOयीकरण करZयाकTरता उ!कटृ नमनाु घेणे आवयक आहे. अJयासात समटतील !येकाचा अJयास करणे श]य नाह, Fहणनू *नकष$ काढZयाकTरता ा*त*न9धक नमनाु *नवडला जातो. सहसंबंध हे सं=यक>य तं दोन :कवां अ9धक पTरवत$के :कती माणात बदलत जातात, हे सांगते. Fहणनू !यातील एक *नर@ण दसgयाु *नर@णंबाबत कथन करते. सहसंबंध गणांकु आलेखा,या (scatter plots) आधारे देखील दश$वला जातो. सहसंबंधाचे 9चण करZयाकTरता आलेख काढले जातात. दोन पTरवत$कांमMये तीन कारचे सहसंबंध दसनू येतात: पTरपण$ू सकारा!मक सहसंबंध, शOयू सहसंबंध आ6ण पTरपण$ू नकारा!मक सहसंबंध होय. दोनह *नर@णांची `ेणी सोबतच वाढत :कवां कमी होत असEयास !यात धना!मक सहसंबंध असतो. दोन *नर@णे परपर वरोधी प;तीने (एक वाढत असताना दसराु उतरत जातो) वाढत :कवां उतरत असEयास !यात ऋणा!मक सहसंबंध असतो. एक सहसंबंध गणांकु आपEयाला दोन गोट परपरांशी कोण!या पातळीवर संबं9धत आहे हे पट कYन जगाला अ9धक पटपणे पाहZयास मदत करतो. सहसंबंध आ6ण काय$कारण यांमळेु आपणाला कथन करZयास मदत Rमळते. दोन पTरवत$के परपरांशी कशा प;तीने संबं9धत आहेत, हे समजZयास मदत होते. दोन पTरवता$कांमधील सहसंबंध हा !यांमधील काय$कारण Rस; करत नसतो, हे ल@ात íयावयास हवे. सहसंबंध गणांकमळेुु दोन पTरवत$कांमधील कारण-पTरणाम संबंधांची श]यता दसते परंतु !यातनू तो कारण-पTरणाम संबंध Rस; करता मा येत नसतो. योगात संशोधक ‘कारण आ6ण पTरणाम’ संबंध *नयंiत करतात. संशोधनात आवयक पTरवत$कांचे *नयमन करणे, अनावयक पTरवत$के िथर करणे यातनू कारण आ6ण पTरणाम संबंध *नयंiत के ले जातात. ायो9गक आ6ण *नयंiत असे गट *नमा$ण कYन हे *नयंण आणले जाते. संशोधन क!या$ला aची असलेEया पTरवत$कांचा (वतं पTरवत$क) अवलंब ायो9गक गटावर के ला जातो तर *नयंiत गट aची असलेEया परवत$कापासनू दरू ठेवला जातो, *नयंiत गट सामाOय िथतीतच राहतो. वतं आ6ण परतं पTरवत$क यांRशवाय कोणताह योग अपण$ू आहे. वतं पTरवत$क वतंपणे बदलत असतो तर परतं पTरवत$क ायो9गक पTरिथती,या भावातनू बदलत असतो. तटथ (िथर) पTरवत$के योगा,या पTरणामांवर पTरणाम कY शकतात. munotes.in

Page 45

45 द!ताचे वलेषण करZयाकTरता सांि=यक>य तकाqचा उपयोग होतो. कh z य व!तीृ आ6ण चरण या सं=यक>य मापनां,या आधारे द!तावर चचा$ के ल जाते. मMय, मMयगा आ6ण बहलकु या कh z य व!तीृ होत. अपवादा!मक गणांकानेु अनमानु काढले जातात. मMय Fहणजे *नर@णांची सरासर, मMयगा Fहणजे असा गणांकु wया,या खाल ५० ट]के *नर@णे आ6ण वर ५० ट]के *नर@णे दसनू येतात तर बहलुक Fहणजे *नर@णांमMये जातीतजात वेळा येणारा गणांकु होय. द!तात :कती माणात चरण आहे, हे चरण मापनातनू समजते. द!तात :कती सारखेपणा आहे :कवां :कती वेगळेपणा आहे हे चरणातनू समजते. कमी चरण असलेEया द!ताची सरासर जात चरण असलेEया द!ता,या सरासरहनू अ9धक ववासाह$ असते. द!तातील सवा$त कमी आ6ण सवा$त जात *नर@णांमधील फरकास `ेणी असे Fहटले जाते. एक *नर@ण दसgयाु *नर@णापासनू :कती वेगळे आहे हे पाहZयाचे सवा$त उपय]तु मापन Fहणजे माण वचलन होय. *नर@णे :कती बंदत :कवां पांगलेले आहेत, हे माण वचलनामधनू समजते. सामाOय वतरण व^ वYन माण वचलनचा अथ$ समजू शकतो. गणवशेषांचेु आलेखीय वतरण Fहणजेच सामाOय वतरण व^ होय. उंची, वजन आ6ण ब;म!ताु या गणवशेषांचेु वतरण, सामाOय वतरण व^ मMये दसनू येते. जे\हा *नवडलेला नमनाु हा ा*त*न9धक वYपाचा असतो, ते\हा !यातनू दसनू आलेले *नर@णातील फरक ववसनीय मानले जातात. नमOयातु *नर@णांची सं=या िजतक> अ9धक *ततके चरण कमी माणात दसनू येते. जे\हा *नर@णांमधील फरक हा *न\वळ योगायोगाने नसतो ते\हा तो फरक ला@णीय मानला जातो. योगशाळेत केलेले योग दैनंदन जीवनातील घटनांचे वण$न कY शकतील का?, हा मानसशा वषयास नेहमीच वचारला जाणारा न आहे. \य]ती वत$न हे संकतीृ आ6ण RलंगRभOनता यांवर अवलंबनू असतो का? हा दसराु न होय. या \य*तTर]त मानसशा ाZयांचा अJयास का करतात? ाZयांवर संशोधन करZया संबं9धत काह ताि!वक माग$दश$क त!वे आहेत का? या नांची उ!तरे टपणांमMये (नोस) देZयात आलेल आहेत. अमेTरकन मानसशाीय संघटनेने दलेEया मनयु सहभागी ( य]तु) \य]ती सरs@तते,याु माग$दश$क त!वांना देखील वसYन चालणार नाह. २.५ ,)न १. अंता$न Fहणजे काय आ6ण आंतTरक भावना ल@ात घेताना होणाgया ववध मादांवर चचा$ करा. २. वैा*नक टकोन Fहणजे काय पट करा munotes.in

Page 46

46 ३. ायो9गक प;तीची वैRशये काय आहेत? ४. दैनंदन जीवनात सांि=यक>य तका$ची आवयकता काय आहे? ५. टपा Rलहा a. शाीय प;ती b. \य]ती अJयास प;ती c. सव@ण{ प;ती d. सहसंबंध प;ती e. कh z य प;तींचे मापन f. चरणचे मापन g. वत$न, संकतीृ आ6ण Rलंग h. मानव आ6ण ाणी यांवर संशोधन करZयाकTरता ताि!वक माग$दश$क त!वे २.६ संदभ/ 1) Myers, D. G. (2013). Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) Pvt. Ltd.  munotes.in

Page 47

47 घटक - ३ मनाचे जीवशा - I घटक रचना ३.० उये ३.१ तावना ३.२ चेता संेषण ३.२.१ नसपेशी ३.२.२. या मता ३.२.३. नसपेशी संवाद कसा साधतात ३.२.४. चेतापारेषक आपणावर कसा भाव टाकतात ३.२.५. अमल) पदाथ+ आ,ण इतर रसायनांचा चेतापारेषकांवर होणारा प0रणाम ३.३ नससंथा ३.३.१. क1 2 )य नससंथा ३.३.२. सीमावत3 म4जासंथा ३.४ सारांश ३.५ 7न ३.६ संदभ+ ३.० उये या करणाचे वाचन के 9यानंतर त:हालाु पढ)लु गोट) समजणार आहेत–  शर)राची जै?वक काय@ समजनू घेणे का महCवाचे आहे  नसपेशीची रचना आ,ण काय@  क1 2 )य आ,ण सीमावत3 नससंथा ३.१ तावना जर) यापव3Dयाू घटकात आपण, मानसशाE हे मनाचा अFयास करणारे शाE आहे, मानव आ,ण ाGयांDया वत+नाचा अFयास करणारे शाE आहे, :हणनू Hशकले असाल. तर) I1 च तCववेCता डेकाट+स (Descartes) यांचे HसK वाLय आहे, ‘I think, munotes.in

Page 48

48 therefore I am.’ आपण जMमाला येऊन शांत राहू शकत नाह), शर)राHशवाय ?वचार कO शकत नाह), हेच सCय आहे. आपले संपण+ू वत+न, ?वचार, भावना आ,ण इDछा या जै?वक कायाQचा प0रपाक आहे. शर)राHशवाय आपण हसणे, ेम करणे, अFयास करणे, आमक बनणे हे SयLत कO शकत नाह). आपल) जनकेु, म1दू, दसणे, TतUVत या सव+च शर)राHशवाय असचू शकत नाह). ाचीन तCववेCCयांनी शर)रात मनाचे थान शोधGयाचा यCन के ला आहे. Vलेटो यांनी मन हे डोLयात असते असा बरोबर उ9लेखह) के ला आहे, :हणजेच म1दतू होय. ॲ0रटॉटल याला माE मनाचे थान Zदयात आहे असे वाटले. मनाचे थान म1दतू आहे, ते ेमात पडणा[या Zदयात नाह) हे आधTनकु ?व\ानाने HसK के लय. १८०० Dया स^वातीसु, Iांझ गाल (Franz Gall) याने म4जातंतशाEू :हणजेच डोLयाDया कवट)Dया आकाराव^न माणसाचा वभाव इ. ठरवGयाचे शाE (phrenology) ह) संक9पना सच?वल)ु, हे शाE :हणजे डोLयाची कवट) व अडथळा यांचा अFयास होय. कवट)वर)ल वbया SयLतीDया मानHसक मता आ,ण गण?वशेषु सांगू शकतात, असा Iांझ गाल यांचा ?व7वास होता. परंतु, संशोधनातनू असे HसK झाले क, कवट)वर असले9या वbयाDया आधारे SयLतीDया मता कवां SयिLतमCवाबाबत तक+ करणे शLय नाह). परंतु वत+नाDया ?व?वध घटकांवर म1दचेू TनयंEण आहे, हे देखील नाकाOन चालणार नाह). म4जातंतशाEू (phrenology) फायeयाचे ठरले, कारण यामळेु म1दDयाू ?वHशट भागाचा ?वHशट काया+शी संबंध असतो याकडे संशोधकांचे ल गेले. प0रणामतः जीवशाE आ,ण मानसशाEीय घटनांमgये संबंध शोधGयावर)ल संशोधन स^ु झाले आ,ण Cयातनचू जीवशाE, वत+न आ,ण मन यांमधील परपर संबंध शोधला गेला. उदाहरणाथ+, आपण सव+ एका यंEणेचे भाग :हणनू बनलो आहोत, जे अनेक लहान लहान यंEणेने बनलेले आहेत. सiमू पेशींनी शर)राचे अवयव बनलेले आहेत. या अवयवांमळेु पचन संथा, रLताHभसरण आ,ण माहती संकरण सारjया यंEणा बन9या आहेत. या यंEणा मोkया यंEणेDया भाग आहेत- SयLती कटंबुु आ,ण समाजाचा भाग आहे. :हणनू आपण जैवमनोसामािजक यंEणा आहेत. वत+न समजावनू घेGयाक0रता आपणाला जै?वक, सामािजक आ,ण मानसशाEीय यंEणा कशा काय+ करतात आ,ण समMवय साधतात हे पाहावे लागेल. 3.2 चेता संेषण ( NEURAL COMMUNICATION) चेता संेषण :हणजे नससंथेDया दोन नसपेशी मधील कोणCयाह) कारचे संदेश ( s i g n a l ) वहन होय. :हणनू, सव+थम आपण नसपेशी :हणजे काय आ,ण Cया संदेश वहन कशा पKतीने करतात हे पाहू. munotes.in

Page 49

49 ३.२.१ नसपेशी (Neuron): नसपेशी ह नससंथेचे मलभतुू काय+ करणारे एकक आहे. नसपेशी या ?व?वध आकार आ,ण आकारमानाDया असतात. तथा?प, नसपेशींना पेशी शर)र ( c e l l b o d y ) , Hशखातंतू ( d e n d r i t e s ) , मjयअु/अतंतू ( a x o n ) आ,ण HसमापDछु ( s y n a p t i c terminals) हे भाग असतात. आकतीृ ३.१ मgये दाख?व9यामाणे Hशखातंतू हे तंतसारखेू आ,ण पेशी शर)रापासनू Tनघालेले असतात. अTतशय पातळ, मायोमीटर जाडीचे आ,ण अनेक वासारjयाृ शाखा Tनघालेले असतात. Hशखातंतू माहतीचे mहण करतात आ,ण ती पेशी शर)राकडे पाठ?वतात. पेशी शर)राDया दस[याु बाजलाू मjयु अतंतू आहे जो द)घ+ अंतरापयQत जातो.. आकतीृ ३.२ पहा. आकतीृ ३.१ आकतीृ ३.२ तलनेतु मjयअु हा पेशी शर)रापासनू खपू लांब :हणजे काह) फटु अंतरापयQत असतो. काह) अतंतू मायल)न Hशथ सारjया अवयवाने अDछादत (covered) असतात.

munotes.in

Page 50

50 मेद यLतु उतींDया अतंतलाु असले9या अDछादनाने अतंतू मधील संदेश वहनाची गती वाढते. ह) रचना घरातील ?वeयतु वाह वाहनू नेणा[या ?वeयतु तारांसारखीच असते. या ?वeयतु तारा Vलािटक सारjया पदाथा+ने अDछादत अस9याने, ?वeयतु वाह इतरE जात नाह) आ,ण गती कायम राहते. अDछादत मायल)न Hशथ अंदाजे २५ वषपयQत@ चांगले राहते. मायल)न Hशथ जोपयQत नसपेशीला (अतंतू) अDछादत करत राहते, तो पयQत नससंथेची तक+ HशखातंतंDयाु करणे आ,ण व TनयंEण चांगले राहते. मायल)न Hशथचा nास होऊ लाग9यास, अनेक Tछ2, सरकCयाुु पडू लागतात आ,ण संदेश वहनाची गती कमी होत जाते याचबरोबर नायंवर)लू TनयंEण कमी होत जाते. अनेक नसपेशींना एकच अतंतू असतो, परंतु तो अतंतू अनेक शाखांमgये ?वभागलेला असतो. इिDछत नसपेशींमधील संदेश हा अतंतू घडवनू आणतो. अतंतू संदेशाचे वहन, अतंतू , HसमापDछु यांDयाकडनू दसर)ु नसपेशी कवां नायू कवां mंथी अशा पKतीने करत असतो. अतंतू HसमापDछाकडीलु संदेशाचे वहन इतर नसपेशींचे Hशखातंतू कवां उती पयQत पोहोच?वतो ( l i k e a r a d i o t r a n s m i t t e r ) . :हणनू, Hशखातंतू ऐकतात आ,ण अतंतू बोलतो असे आपण :हणू शकतो. आकतीृ ३.३ पहा. जेSहा आप9या वेदन12यांकडनू कवां जवळDया नसपेशींकडनू Hशखातंतू संदेश mहण करतात, ते ?वeयतु कवां रासायTनक संदेश असतात, हे संदेश नासावेग eवारा पाठ?वतात यालाच या मता असे :हणतात, हा अ9पसा ?वeयतु वाह असतो तो अतंतू eवारा वाहत होतो. संशोधक म1दDयाू या Hमल)सेकंद आ,ण संगणकाDया या ननोसेकंदॅ मgये मोजतात. :हणजेच, आपला म1दू संगणक पेाह) जात गंतागंतीचाुु आहे, छोया छोया Tतया पार पाडताना माE म1दू संगणकहनू कमी गतीने काम करतो. आकतीृ ३.३ 4यावेळी नसपेशी आराम कर)त असते त1Sहा ती नसपेशी दसु[या नसपेशीकडे नसावेग पाठवत नाह). परंतु Cयावेळी ती ?वeयतु भार)त असते (Cया नसपेशीत नसावेग
munotes.in

Page 51

51 असतो). पेशीDया आत एक 2व पदाथ+ असतो, Cयात ?वeयतु भार)त कण असतात Cयांना आयन असे :हणतात. पेशीDया बाहेर)ल बाजसू देखील 2व पदाथ+ असतो. या बाहेर)ल 2वात सोqडयम चे आयन असतात. पेशीDया आतील आयन ऋण भार)त आ,ण पेशीDया बाहेर)ल आयन धन भार)त असतात. ?वeयतु संभाSयता या भार)त कणांमgये असणा[या फरकावर Tनधा+0रत असतो. पेशी HभिCतका या 2व पदाथ+ ,झरपू शकणा[या वOपाDया असतात. Cयामळेु काह) कण या पेशी HभCतीकांमधनू बाहेर जावू शकतात तर काह) कण पेशी HभCतीकांमधनू आताह) जावू शकतात. पेशी जेSहा िथर असते तेSहा पेशी HभCतीकांची Tछ2 खपू छोट) असतात आ,ण बाहेर)ल बाजसू असलेले धन भार)त सोqडयम आयन हे आकाराने खपू मोठे असतात. पेशी जेSहा आराम करतात तेSहा Cया िथतीस ?वsांतीची मता असे :हटले जाते. बाहेर)ल बाजसू धन भार)त आयन आ,ण आतील बाजनू ऋण भर)त आयन असतात. दोनह) ?वजातीय भार एकमेकांकडे आक?ष+त होतात. यामळेु पेशी HभCतीकांपाशी सोqडयम आयन चे जाळे तयार होते. ३.२.२. "#या $मता (Action Potential): जेSहा पेशींना बळ असे ेरण इतर पेशीकडनू Hमळते (पेशी Hशखातंतू जेSहा सtय बनतात), तेSहा पेशी HभिCतका Cयांचे ?वशेष दरवाजे, एकामागनू एक असे उघडतात. ते दरवाजे सोqडयम आयन ला पेशीत येऊ देतात. यामळेु पेशीDया आतील बाजसू धनभार आ,ण बाहेर)ल बाजसू ऋणभार Tनमा+ण होतो. यातनचू पेशी शर)राDया जवळ असले9या अतंतू जवळ ?वeयतभारांचेु Cयावत+न स^ु होते, ह) स^वातु पहला दरवाजा जेथे उघडला जातो तेथनू ह) शंखलाृ वOपात अतंतू पयQत होत जाते. या ?वeयतु भारांDया Cयावत+नास या मता असे :हटले जाते कारण आता ?वeयतु मता ह) शांत दसGयाऐवजी सtय झालेल) असते. दस[याु शuदांत, जेSहा HभCतीकांचे दरवाजे उघडले जातात Cयाच णी पेशी आतनू धन भार)त आ,ण बाहेOन ऋण भार)त झाले9या असतात :हणजेच या मता होय. Cयेक या मता ह) सेकंदाचा हजारावा भाग इतLया वेळात होत असते. पेशीत फायबर कोणCया काराचे आहेत, यावOन नसावेग वहन करGयाची गती कमीतकमी २ मैल Tत तास पासनू जातीतजात २७० मैल Tत तास इतकt बनते. या मता पण+ू झा9यावर, पेशी HभिCतका धन सोqडयम आयन यांना पेशीDया बाहेर घालवनू देतात आ,ण एक एक करत दरवाजे बंद करतात. दरवाजे बंद करGयाची या पढ)लु या मता दरवाजे पMहाु उघडेपयQत असते. पMहाु एकदा पेशी आतनू ऋण आ,ण बाहेOन धन भार)त होऊन ?वsांतीची मता धारण करते. ?वsांती कालावधीस आगमनाCमक कालावधी असे देखील :हटले जाते. थोडLयात, आपण असे :हणू शकतो क, पहला दरवाजा उघडतो आ,ण ?वeयतु भार Cया दरवाजापयQतच जातो. मग पढचाु दरवाजा उघडला आ,ण ?वeयतु भार Cया दरवाजापयQतच जातो. या दर:यान, पहला दरवाजा बंद होतो आ,ण पेशीचा भार मळू िथतीत येतो. :हणजेच, पेशीDया आतील बाजसू ऋण आ,ण बाहेर)ल बाजसू धन बनतो. या मता ह पेशीDया लांबीपयQत दरवाजे उघडGयाची शंखलाृ आहे. munotes.in

Page 52

52 आकतीृ ३.४
Cयेक नसपेशी ह) शेकडो कवां हजारो इतर नसपेशींकडनू ाVत संदेशाचे, Cयातील गंतागंतीचेुु गणन करणार) आ,ण Tनण+य घेणार) सiमू अशी यंEणा आहे. यातील बरेच संदेश हे नसपेशींची याशीलता वाढ?वणारे आ,ण बरेच संदेश हे नसपेशींची याशीलता TनयंEीत करणारे आहेत. जर उCतेजक संदेश TनयंwEत संदेशांइतकेच आले तर कमाल तीxता कवां Hसमाम9यु दसनू येईल, हे एकwEत संदेश (उCतेजक आ,ण TनयंwEत) या मता घडवनू आणतील. हे बहमतु िजंकते, असे :हट9यासारखे आहे. जेSहा उCतेजक संदेश TनयंwEत संदेशांपेा जात असतील तेSहा या मता दसनू येईल. जेSहा नसपेशी कोणताह) संदेश देणार नाह), तेSहा ती संपण+ू-काह)च नाह) अशी कतीृ असेल. चेतापेशी एकतर संदेश संपण+ू ताकद)Tनशी पाठवतील कवां काह)च संदेश देणार नाह)त. उपनाचा तर Hसमाम9याहनुू अzधक करणे :हणजे चेता संदेशांची तीxता वाढ?वणे नSहे. तथा?प. तीx उीपन अzधकाzधक नसपेशींना संदेश वहनाकर)ता उCतेिजत करेल. हे संदेश वहन खपू वेळा आ,ण अTत जलद असे असेल. परंतु याचा या मतेDया ताकत आ,ण गतीवर प0रणाम होणार नाह). आकतीृ ३.४ पहा. ३.२.३. नसपेशी संवाद कसा साधतात (How Neurons Communicate): आप9या नसपेशी परपरांशी आ,ण संपण+ू शर)रात संवाद कसा साधतात. जर त:ह)ु आकतीृ ३.१ Dया शेवटDया बाजलाू पाहले तर तमDयाु असे लात येईल कt, अतंतलाु अनेक शाखा आहेत Cयांना सीमापDछु :हटले जाते. संदेश ाVत करणा[या नसपेशीचे Hशखातंतू आ,ण संदेश पाठ?वणा[या नसपेशीचे HसमापDछाचेु टोक परपरांना पश+ करत नाह). एका नसपेशीचे अतंतू, HसमापDछु हे mाहक नसपेशी पासनू म4जाबंध eवारा वेगळे असतात. एका नसपेशीDया Hसमापछचेु टोक दस[याु नसपेशीDया munotes.in

Page 53

53 mहण क1 2 ापासनू (Hशखातंतू) एका इंचाDया हजारावा भाग इतLया अंतरावर असते. दोन नसपेशींमgये इतके अंतर असताना Cया परपरांमgये संदेशवहन कसे करते? आकतीृ ३.५
अतंतDयाु Cयेक HसमापDछकडेु छोटा दरवाजा असतो, येथे याचे उCतर आहे. या दरवाजांना म4जाबंध कडील दरवाजा अथवा सीमापDछचेु टोक असे :हणतात. म4जाबंधDया दरवाजाजवळ अनेक पट)काु/प{याु/फोड स|7य रचना असतात. यात रासायTनक 2व असतो Cयाला चेतापारेषक असे :हटले जाते. जेSहा या मता या म4जाबंध जवळ असले9या पट)कांपाशीु पोहोचतात, तेSहा Cया या पट)कांमधीलु रसायन (चेतापरेषके) Eवतात. एका सेकंदाचा दहा हजारावा भाग, इतLया वेळात ह रसायने mाहक नसपेशीDया mाहकांपाशी जातात. mाहक नसपेशीDया Hशखातंतवरू सiमू mाहके असतात. या mाहकांचे ?वHशट आकार असतात. या आकारांमळेु ?वHशट चेतापारेषक या mाहकांकडनू mहण के ले जाऊ शकतात. अगद) ?वHशट कलपाक0रताुू ?वHशट चावी होय. चेतापरेषक सiमू माzग+का उघडनू देतात आ,ण ?वeयतु भार)त कण पेशीत Hशरतात. उCतेजक आ,ण TनयंwEत चेतापेशी संदेश पाठ?वGयाक0रता तयार होतात. अTत0रLत ठरलेले चेतापरेषक संदेश पाठ?वणार) नसपेशी पMहाु शोषनू घेते या येला पMहाु ाVत करणे (reuptake) असे :हटले जाते.आकतीृ ३.५ पहा. munotes.in

Page 54

54 ३.२.४. चेतापारेषक आपणावर कसा भाव टाकतात ( H o w Neurotransmitters influence us): चेतापारेषकांचा आप9या ?वचार, अवमनकता आ,ण अCयानंदाची िथती, अमल) पदाथ+ सेवन आ,ण उपचार आ,ण ब[याच कायाQवर भाव असतो, असे संशोधनांमधनू दसनू आले आहे. तथा?प, येथे आपण चेतापारेषकांचा भाव आ,ण भावना यांवर होणारा भाव पाहणार आहोत. ?वHशट चेतापारेषकाचा ?वHशट वत+न आ,ण भावनेशी संबंध दसनू येतो. तथा?प, चेतापारेषक यंEणा ह) एकट) काय+ करत नाह) तर चेतापारेषक कोणCया mाहकांना उी?पत करतात यावर देखील ते अवलंबनू असते. उदा. असेट)लकोल)न ( A c e t y l c h o l i n e ) हा चेतापारेषक अgययन आ,ण मतीृ काया+त महCवाची भHमकाू बजावतो. तसेच हा चेतापारेषक Cयेक कारक नसपेशीं (म1दू आ,ण म4जार4जू ते शर)र दर:यान) आ,ण अथीनायंमgयेू संदेश वाहकाची भHमकाू बजावतो. जेSहा ACh हे आप9या नायू पेशी mाहकांपाशी Eवते, तेSहा नायू आकंचनु पावतात. जेSहा भलू दले9या िथतींमgये ACh चे वाहन थोप?वले जाते, तेSहा नायंचेू आकंचनु होत नाह) तेSहा शर)राला अधाQगवायू झा9यासारखे होते. वेदना आ,ण जोमदार Sयायाम के 9यावर आप9या शर)रातनू मोफ+न सारखेच अनेक कारचे चेतापारेषक रेणू Eवले जातात. धावपटचेू कसब, अ◌ॅLयपंLचरू नंतर वेदनाशामक प0रणाम, आ,ण काह) गंभीरर)Cया जखमी झाले9या लोकांना येणारा वेदनापेा वेगळा अनभवु याचे उCतर इंडोफ+न Dया EवGयात आहे. :हणजेच, इंडोफ~न वेदना कमी कOन सकाराCमक भावना वाढ?वतात. ३.२.५. अमल- पदाथ/ आ0ण इतर रसायनांचा चेतापारेषकांवर होणारा प4रणाम ( I m p a c t o f D r u g s a n d O t h e r C h e m i c a l s o n Neurotransmitters): जेSहा म1दमgयेू चंड माणात हेरोईन ( h e r o i n ) आ,ण मोफ+न ( m o r p h i n e ) सारखे अफजMयु अमल) असतात तेSहा म1दकडनूू नैसzग+क0रCया तCसम गणधम+ु असलेले रसायन TनHम+ती थांबवल) जावू शकते. जेSहा बाहेOन अमल) पदाथ+ घेणे थांब?वले जाते, तेSहा म1दतू Cया रसायनाची कमतरता Tनमा+ण होऊन SयLतीत कमाल)ची अवथता Tनमा+ण होते. तCसम रसायनांची TनHम+तीच कमी कOन Tनसग+ मोठ कमतं चकवायलाु भाग पाडतो. अमल) पदाथ+ आ,ण इतर रसायने याDया भावातनू म4जाबंधाजवळ होणा[या म1दू संबंzधत रासायTनक यांवर प0रणाम होतो. नसपेशीकडनू रसायनांचे Eवणे अTत वाढते कवां TनयंwEत होते. ?पडीत रेणंचीू ( A g o n i s t molecules) रचना चेतापारेषक सारखी असू शकेल 4यामळेु ते mाहकांशी जोडले जातात आ,ण चेतापारेषकांकडनू अपेUत प0रणाम साgय करतात. काह) काह) आफजMयु अमल) पदाथ+ ?पडीत रेणू माणेच अस9याने ते, उीपन आ,ण समाधान सारखे ताCपरतेु प0रमाण वाढ?वतात. munotes.in

Page 55

55 ?वरोधक ( A n t a g o n i s t s ) रेणू देखील mाहकांशी जोडले जातात परंतु Cयांचा प0रमाण चेतापारेषकांचे काय+ थोप?वणे असे असते. बोटल)नु (Botulin), एक ?वषार) 2Sय अयोÄय पKतीने केले9या अMनातनू बनू शकते, जे ACh ला थोपवनू अधाQगवायू सारखा आजार Tनमा+ण करते. बोटल)नु चे छोटे इंजेLशन- बोटेLस-चेह[यावर)ल नायंनाू बzधरता आणनू सरकCयाुु कमी कO शकते. ?वरोधक रेणू नैसzग+क चेतापारेषकांसारखेच असतात जे mाहक ेEांवर TनयंEण Hमळवनू प0रणाम रोखू शकतात. परंतु ते mाहकांना उ?पत करGयाइतपत सारखे नसतात. हे :हणजे असे आहे क, परदेशातील नाGयाचा (म2ाु) भारतीय नाGयाइतकाच आकार आ,ण आकारमान आहे, नाणे ?वt यंEात ( coin bo x ) तंतोतंत बसेल पण यंE चालवू शकणार नाह). Lयरेरु (Curare), एक ?वषार) पदाथ+ Hशकार) CयांDया बाणाDया टोकाला लावतात, हा पदाथ+ A C h Dया mाहक ेEाला बंद कOन टाकतो, 4यामळेु ाणी अधाQगवायू झा9यासारखा होतो. ३.३. नससंथा (THE NERVOUS SYSTEM) सभोवतालDया जगातील आ,ण शर)रातील उतींकडनू माहती घेणे, Cयावर Tनण+य घेणे, माहती पMहाु पाठ?वणे आ,ण शर)रातील उतींना आदेHशत करणे हाच जगGयातील आशय/गाभा आहे. सव+काह) आप9या शर)रातील नससंथा मळेु होते. चला पाहू या, आपल) नससंथा कशी काय+ करते. आप9या शर)रातील गTतमान, ?वeयतरासायTनकु संेषण यंEणा :हणजे नससंथा होय. सीमावत3 आ,ण क1 2 )य नससंथा अनेक नसपेशींनी बनलेल) आहे. नसपेशी या ?वeयतु तारांमानेच आहेत. नसपेशींचे मjयु अतंतू एखाeया मोळी/जडीु माणे एकE आहेत, ते क1 2 )य नससंथेला वेदाTनक mाहके, नायू आ,ण mंथींशी जोडतात. आपल) नससंथा ढोबळमानाने दोन भागांमgये ?वभागलेल) आहे. आकतीृ ३.६ आ,ण आकतीृ ३.७ पहा. आकतीृ ३.६
३.३.१. क5-य6 नससंथा {The Central Nervous System (CNS)} क1 2 )य नससंथा ह) म1दू आ,ण म4जार4जू यांनी बनलेल) आहे. क1 2 )य नससंथा ह) शर)राची Tनण+य घेणार) यंEणा आहे. म1दू आ,ण म4जार4जू हे दोनह) नसपेशींनी बनलेले आहेत, क1 2 )य नससंथा अितCव टक?वGयासाठची काय@ तसेच ?वचार, भावना आ,ण वत+न यांचे Tनयमन करते. munotes.in

Page 56

56 म6दू (Brain): ?वचार करणे, भावना आ,ण कतीृ या मानवी कतीृ म1दू मळेचु शLय आहेत. एकया म1दतू ४० अuज नसपेशी आहेत. 4यातील Cयेक पेशी अंदाजे १०,००० इतर पेशींशी जोडलेल) आहे. म1दतीलू नसपेशी काय+ गटानसारु ?वभागले9या आहेत यालाच चेतापेशींचे जाळे असे :हटले जाते. शेजा[याशी जोडले जाऊन लोकांचे जसे जाळे बनते Cयाचमाणे नसपेशी इतर जवळDया पेशींशी जोड9या जाऊन जाळे तयार होते, Cयांमधील संवाद अzधक लवकर आ,ण जलद होतो. चेतापारेषकांचे Eवणे एकE करणा[या पेशी एकEच जोड9या गेले9या असतात. उदाहरणाथ+, SहायोHलन वाज?वGयास Hशकणे, पा7चाCय भाषा बोलणे, ग,णतीय समया सोड?वणे हे पेशींचे जाळे अzधक मजबतू करतात. आकतीृ ३.७
म8जार8जू ( T h e S p i n a l C o r d ) : म4जार4जू हा सीमावत3 म4जासंथा आ,ण म1दू यांना जोडणारा दहेर)ु माहती महामाग+ आहे. म4जार4जDयाू आतील भाग हा राखाडी रंगाचा तर बाहेर)ल भाग पांढ[या रंगाचा दसतो. म4जार4जचाू आतील भाग नसपेशींDया पेशी शर)राने बनलेला आहे तर बाहेर)ल भाग मjयु अ आ,ण नसांनी बनलेला आहे. म4जार4जचाू बाहेर)ल भाग हा संदेश वाहका :हणनू आहे, जो शर)राकडनू संदेश घेऊन म1दू पयQत पोहोच?वतो आ,ण म1दनेू घेतलेले संदेश शर)राDया भागाकडे पोहोच?वतो. नसपेशींचे तीन कार पडतात- वेदनेM2)यांकडनू म4जार4जू कडे संदेश वहन करणा[या वेद:नक नसपेशी होत. म4जार4जु कडनू नायू आ,ण mंथींकडे संदेश वहन करणा[या कारक नसपेशी आ,ण वेदTनक नसपेशी आ,ण कारक नसपेशी यांना जोडणा[या तसेच म4जार4जू, म1दू यांमgये सहयो गी काय+ करणा[या सहयोगी नसपेशी होय. munotes.in

Page 57

57 ती$ेप ( T h e R e f l e x ) : तीेप :हणजे उपकाला अनलूनु दलेल) वायCत Tतया होय. आपला म4जारजू कशा पKतीने काय+ करतो Cयाचे तीेप हे उदाहरण होय. म4जार4जू चा आतील भाग, खरेतर हा एक कारचा नसपेशी शर)राने बनलेला म1दू आहे. म4जार4जू हा आतील भाग अTतजलद तीेप, जीवनदायी तीेप Tतया घडवनू आणतो. एकल म4जा तीेप माग+ हा एक वेदTनक नसपेशी आ,ण एक कारक नसपेशीने बनलेला असतो आ,ण तो अंतरनसपेशीने संवाद साधत असतो. उदा. गढÄयालाु झटLयाचा Tतसाद, अगद) उबदार शर)र सुKा देऊ शकते. दसराु नसपेशीय माग+ दःखु तीेप Tनमा+ण करतो. 4योतीला आप9या बोटांचा पश+ होतो आ,ण उणतेने उ?पत झाले9या नसपेशीय या वेदाTनक नसपेशी eवारा म4जार4जू Dया आंतर-नसपेशींपयQत पोहोचतात. या म4जार4जू मधील आंतर-नसपेशीं कारक नसपेशी उपीत कOन तो नसावेग हातांDया नायंपयQतु Tतया पोहोच?वतात. दःखु तीेप म4जार4जू पयQत पोहोचनू पMहाु माघार) येतो आ,ण उणतेपासनू आपण हात मागे देखील घेतो. वेदनांचा अनभवु म1दपयQतू पोहोचनू म1दकडनूू हात मागे घेGयाचा Tनण+य घेGयाDया आत, आत ह) तीेप या पण+ू होते. :हणनचू हात झटकन मागे घेGयाची या ह ऐिDछक नसते तर ती सहजच/वायCत पKतीने घडलेल) असते. जर म1दकडेू आ,ण म1दकडनूू माहतीचे वहन म4जार4जू माफ+त होते तर 7न असा पडतो कt, म4जार4जDयाू वरDया भागाला गंभीर इजा झा9यास काय होईल ? मग म1दू आ,ण म4जार4जू यात कोणताह) संपक+ राहणार नाह). वात?वक पाहता अशावेळी, तमचाु म1दू शर)राDया संपका+त राहणार नाह), म4जार4जDयाू इजा झाले9या भागाDया खाल)ल शर)राDया भागातील सव+ वेदने आ,ण ऐिDछक हालचाल) आपण गमावनू बसू, संशोधनातनू माE असे HसK झाले आहे क, अगद) म1दDयाू एखाeया क1 2 ाला इजा झा9यावरह) आपण Tतया देGयास सम असतो. उदाहरणाथ+, गो9डट)न (२०००) यांना संशोधनात दसनू आले क, जेSहा लोकांDया लÅzगक ताठरता Tनमा+ण करणा[या म1दू क1 2 ाला इजा झालेल), CयांDया कमरेखाल)ल भागास अधाQगवायू झालेला असतानाह) Cयांनी लÅzगक उपानास अनलूनु जननेिM2य ताठरता करGयाची मता (साधा तीेप) दश+?वल). ३.३.२. सीमावत< म8जासंथा { T h e P e r i p h e r a l N e r v o u s S y s t e m (PNS)}: शर)राDया ?व?वध भागांकडनू आलेल) माहती गोळा करणे आ,ण म1दकडनूू घेतलले Tनण+य शर)राDया ?व?वध भागांकडे पाठ?वणे या कारचे काय+ सीमावत3 म4जासंथा करते. सीमावत3 म4जा संथेचे दोन भाग आहेत: काTयक म4जासंथा आ,ण वायCत म4जासंथा. munotes.in

Page 58

58 का:यक म8जासंथा (Somatic nervous system): अथी आ,ण नायंचेू ऐिDछक TनयंEण या संथेकडनू के ले जाते. वेदन इं2)यांकडनू माहती क1 2 )य म4जा संथेकडे पाठ?वणे आ,ण शर)राDया नायंकडनुू (नायू अथींना जोडलेल) आहेत) माहती क1 2 )य म4जा संथेकडे पाठ?वणे या कारची काय@ करणा[या नसपेशी पासनू काTयक म4जासंथा बनलेल) आहे. काTयक संथेमळेचु लोकांना Cयांचे शर)र हाल?वणे शLय होते. उदा. जेSहा लोक चालतात, वगा+त हात उचलतात, फलांचाु गंध घेणे, चांगले zचE पाहणे हे सव+ काTयक संथेमळेचु शLय होते. वाय=त म8जासंथा (Autonomic nervous system): सीमावत3 म4जासंथेचा काTयक भाग वेदन आ,ण ऐिDछक नायू यांचे Tनयमन करतो तेSहा या संथेचा वायCत म4जासंथा हा भाग शर)रातील इतर अवयव, mंथी, शर)रातील इतर अनैिDछक नायू यांचे Tनयमन करत असतो. Zदयाची पंदने, पचन, आ,ण mंथी संबंधीत कृती वायCत म4जासंथेमळेचु TनयंwEत के 9या जातात. साधारणपणे वायCत म4जासंथा वतःच वतःचे काय+ करते :हणनचू Tतला वायCत म4जा संथा असे :हटले जाते. वायCत म4जासंथा दोन भागांनी/कारांनी बनलेल) आहे -  सहानभावीु म4जासंथा (the sympathetic nervous system) आ,ण  परसहानभावीु म4जासंथा (parasympathetic nervous system) सहानभावीु म8जासंथा (The sympathetic nervous system): म4जार4जू तंभाDया मgयभागी, छातीDया ?पंज[याDया वरपासनू कं बरे पयQत सहानभावीु म4जासंथेचे थान आहे. शर)र उीपन आ,ण उजा+ वाढ ह) काय+ सहानभावीु म4जासंथेचे दसनू येते. जेSहा धोकादायक कवां आSहानाCमक काह)तर) (उदा साप दसणे) दसते तेSहा आपल) सहानभावीु म4जासंथा ZदयाDया ठोLयांची गती, रLतदाब यात वाढ करते आ,ण पचनाचा वेग कमी करते. रLतातील साखरेचे माण वाढ?वते आ,ण घाम eवारा शर)र थंड करते. यामळेु आपण सतक+ आ,ण कतीृ करGयास तयार होतो. Zदय महCवाDया नसले9या अवयवांकडील, जसे Cवचाकडील रLत परवठाु कमी करते, काह)वेळा अगद) म1दकडीलू रLतपरवठाु देखील कमी करते. रLताला नायंकडेू जाGयापव3ू भरपरू ऑिLसजनची आव7यकता असते, :हणनू फÉफसेुु अTत0रLत काय+ करतात (7वासोDछवासाची गती वाढते). तणावजGय प0रिथतीशी लढताना, अMनाचे पचन आ,ण Cया4य पदाथाQचे शर)रातनू उCसज+न होणे गरजेचे नसते, Cयामळेु या या थांब?व9या जातात. लाळ कोरडी पडते, लघवीला जाGयाची इDछा मंदावते. परंतु SयLती खपचू घाबरलेल) असेल तर माE मल-मEु शर)रातनू बाहेर टाकले जाते. खरेतर, सहानभावीु म4जासंथेला ‘लढा आ,ण माघार Ñया’ असे :हटले जाते कारण या यंEणेमळेु मानव आ,ण ाGयांना सव+च कारDया पर)िथती हाताळणे शLय munotes.in

Page 59

59 होते. तणावाशी सामना करणे हे मखु काय+ सहानभावीु म4जासंथेचे असते. SयLतीDया भावनांशी सहानभावीु पKती ह संथा काय+ करते. राग, अTत आनंद, अTत उCतेजनेची िथती या Cया भावना होत. तीx भावना देखील तणावपण+ू असतात आ,ण सहानभावीु संथा CयांDयाशी संबंzधत काय+ करते. आकतीृ ३.८
आकतीृ ३.८ मgये सहनभावीु आ,ण परसाहानभावीु म4जासंथेतील फरक दाख?वGयात आला आहे. munotes.in

Page 60

60 परासहानभावीु म8जासंथा (The parasympathetic nervous system): प0रिथतील धोका/ तणाव टळ9यानंतर परासहानभावीु म4जासंथा काय+ करते. सहानभावीु म4जासंथेDया काया+हनू हे काय+ ?व^K प0रणाम साधतात. ZदयाDया ठोLयांची गती कमी करणे, रLतातील साखरेचे माण कमी करणे, डोbयांDया बाहल)चेु आकंचनु, पचनसंथा आ,ण उCसज+न काय+ पMहाु स^ु करणे या कारची काय@ धोका टळ9यानंतर परासहानभावीु म4जासंथेकडनू के ले जाते. दैनंदन जीवनात, सहानभावीु आ,ण परासहानभावीु म4जासंथा या एकwEतपणे शर)र अंतग+त िथती योÄय राखGयाक0रता काय+ करतात. दस[याु शuदांत, तणावजMय प0रिथती संप9यानंतर शर)रातील काय@ सामाMय तरावर ठेवGयाचे काय+ या संथा eवारा के ले जाते. जर सहानभावीु म4जासंथेला लढा कवां माघार Ñया यंEणा असे :हणणार असू तर परासहानभावीु म4जासंथेला खा-Vया आ,ण आराम करा यंEणा :हणावे लागेल. परासहानभावीु या भागाDया नसपेशी म4जार4जू Dया वरती आ,ण खाल) कवां सहानभावीु म4जासंथेDया बाजंनाू असतात. सहानभावीु म4जासंथेला Tतया देGयाSयTत0रLत परासहानभावीु म4जासंथा आणखी काय@ करते. दैनंदन जीवनातील अTतशय सामाMय अशा या परासहानभावीु म4जासंथेकडनू पार पाड9या जातात. TनयHमत आ,ण सामाMय 7वसन आ,ण पचन संथेचे Tनयमन परासहानभावीु संथेकडनू के ले जाते. लोक दवसातील बराच भाग खाणे, झोपणे, पचन आ,ण उCसज+न यांमgये घाल?वतात. परासहानभावीु संथा याक0रता सtय असते. आपल- गती तपासनू पहा ट)पा Hलहा a.) मानवी जीवशाE अFयासGयाचे महCव b.) नसपेशीची रचना c.) या मता d.) चेतापारेषकांचा भाव e.) सीमावत3 म4जासंथा f.) क1 2 )य म4जासंथा g.) वायCत म4जासंथेचा सहानभावीु ?वभाग h.) वायCत म4जासंथेचा परासहानभावीु ?वभाग ३.४ सारांश या घटकात, मानवी जै?वक भागाचे महCव याने स^वातु के ल). बोधTनक भाग हा जै?वक भागांशी ?वणला गेलेला अस9याचे आपण :हटले. जै?वक भागाबल बोलताना munotes.in

Page 61

61 आपण नससंथेवर ल क1  2त के ले. नससंथेचा सवा+त लहान घटक हा नसपेशी आहे. :हणनू आपण नसपेशीची रचना आ,ण काय+ यावर चचा+ के ल). Hशवाय आपण, नसपेशी परपरांशी कसा संवाद साधतात, चेतापारेषक आप9या कतीृ, भाव आ,ण भावना यांवर कसा प0रणाम करतात यावर चचा+ के ल). ?व?वध कारचे अंमल) पदाथ+ आ,ण रसायने यांमळेु चेतापारेषके कशी भा?वत होतात यावर देखील चचा+ के ल). Cयानंतर आपण ढोबळमानाने नससंथा ?वषयी चचा+ के ल), यात आपण नससंथा दोन भागांत ?वभागल) जाते- के M2)य नससंथा (म1दू आ,ण म4जार4जू) आ,ण सीमावत3 म4जा संथा (शर)रातील Cयेक भागापयQतDया नसपेशी) यावर चचा+ के ल). सीमावत3 म4जासंथा पढेु काTयक आ,ण वायCत म4जासंथा यांमgये ?वभागल) जाते आ,ण वायCत म4जासंथेचे पढेु सहानभावीु आ,ण परासहानभावीु असे दोन भाग पडतात. आपण तीx तणावजMय प0रिथतीला सामोरे जातो तेSहा सहानभावीु म4जासंथा सtय होते आ,ण शर)राला आSहानाCमक प0रिथतीला सामोरे जाGयाक0रता तयार करते. तर दस[याु बाजलाू, वायCत म4जासंथेची परासहानभावीु संथा तणावजMय प0रिथती दरू झा9यानंतर शर)राला सामाMय िथतीत आणGयाचे काय+, आ,ण रोजDया सव+च कतीृ करते हे पहले. ३.५ @न 1. नसपेशीची रचना आ,ण काय+ योÄय आकतीDया आधारे पट कराृ. 2. नसपेशी संवाद कसा साधतात आ,ण चेतापारेषके कसा भाव पाडतात ? 3. या मता आ,ण नसपेशी संवाद कशा साधतात हे स?वतर पट करा. 4. नससंथेDया मख भागांची काय काय आहेतु@? ३.६ संदभ/ 1) Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 62

62 घटक - ४ मनाचे जीवशा - II घटक रचना ४.० उये ४.१ तावना ४.२ अंतःावी ंथी संथा ४.३ मदू : अयास याची साधने ४.३.१ मदू गाभा रचना ४.३.२ मदू कवच 4.3.3 'वभ(त मदू गोलाध+; मदतीलू उजवा आ.ण डावा फरक ४.४ समारोप – हात ाधा4य ४.५ तमचीु गती तपासनू पहा ४.६ सारांश ४.७ ;न ४.८ संदभ+ ४.० उये या घटकाचे वाचन के ?यावर त@हालाु पढBलु गोटB समजणार आहेत–  आप?या शरBराची कायC आ.ण वत+न यांवर भाव पाडणाDया ंथींची भEमकाू समजावनू घेणे.  मदचीू रचना आ.ण मदFयाू 'व'वध भागांची कायC समजावनू घेणे. ४.१ तावना या पवGFयाू घटकात, आपण नसपेशी चा अयास के ला. या घटकात आपण अंतःावी ंथी- नससंथेशी जोडलेला शरBराची वाढ आ.ण कायC पार पाड यात महHवाची भEमकाू बजावणाDया ंथींFया समFचयु याबाबत पाहणार आहोत. यापवGचू munotes.in

Page 63

63 आपण डेकाट+स, J च तHववेHता यांचे EसK वा(य “I think, therefore I am” याबाबत उ?लेख के ला आहे. आप?या शरBरात अMतशय गंतागंतीचाुु मदू नावाचा अवयव अस?या कारणाने आपले अितHव अMतशय गMतमान बनलेले आहे. इतर ा यांहनू आ.ण सहजवृHती यांवर वेगळे ठेव याचे काम आपला मदू करतो. मदमळेूु आपण के वळ पSरवेशाशी जळवनुू घेणे आ.ण िजवंत राहणे साTय करत नाहB तर 'वचार करणे, मतीतृ माहती साठ'वणे, Uान इHयादB MनEम+ती मदमळेचूु श(य आहेत. दरVटBू, क?पना करणे, Mनयोजन, तंUान 'वकEसत करणे हे के वळ मदमळेचूु श(य झाले आहे. मदमळेूु झालेला तंUानाHमक 'वकास फ(त आप?या पेXा बळ ा यांवर 'वजय Eमळ'वणे इतपत नाहB तर इतर हांपयYत वास कर याकSरता देखील उपय(तु ठरलेला आहे. @हणनू आपण अंतःावी ंथी संथा आ.ण मदचेू काय+ हे पाहणार आहोत. ४.२ अंतःावी ंथी संथा (THE ENDOCRINE SYSTEM) अंतःावी ंथी नससंथेशी जोडलB गेलेलB संथा आहे. चयापचय, वाढ आ.ण 'वकास यांचे Mनयमन करणे, उतींFया काया+चे Mनयमन, लZ[गक \]या, पन^Hपादनु, झोप, भाव इHयादBंचे Mनयमन अंतःावी ंथी _वारा के ले जाते. 'पयEशकाु ंथी, कं ठथ ंथी, उपकंठथ ंथी, अ[धव(कृ (अँaीनल) ंथी, 'पनेल ंथी, वाद'पंडु, अंडाशय (ीयांमTये) आ.ण अंडकोश (प^षांमTयेु) यांनी अंतःावी ंथी बनलेलB आहे. अंतःावी ंथी शरBरातील जवळजवळ Hयेक अवयव आ.ण पेशी यांवर पSरणाम करते. ंथींमधनू संदेश वहनाकSरता रसायने वलB जातात Hयांना संेरके @हटले जाते. संेरकांचे र(तवाहाबरोबर वहन होऊन ते इतर उती, मदू यांFया पयYत पोहोचतात. संेरके मदू पयYत पोहोचतात आ.ण Hयांचा भाव लै[गक इFछा, अ4न आ.ण आ]मकता यांसारfया वHतींवरृ होताना दसनू येतो. काहB संेरके रचनाHमक Vया चेतापारेषक सारखेच आहेत. Hयामळेु आपण असे @हणू शकतो कg अंतःावी ंथी आ.ण नससंथा या परपरांशी संबं[धत आहेत. परपरांशी संबं[धत अस?याने HयामTये सारखेपणा असनहBू या संथांमTये सhमू फरक आहे. उदाहरणाथ+, नससंथेत संदेशांचे वहन सेकंदाFया काहB भागात होते तर अंतःावी संथेत संदेशाचे वहन र(त वाह4यां_वारा होत अस?याने ंथी ते संबं[धत उतींपयYत या \]येला काहB सेकंद लागतात. संदेश वहनाचा कालावधी पाहता असे @हण यासारखे आहे कg, नससंथे_वारा संदेश वहन एसएमएस कर यासारखे आहे तर अंतःावी संथे_वारा संदेश वहन पोटाने टपाल पाठ'व यासारखे आहे. तथा'प, अंतःावी _वारा पाठ'व?या जाणाDया संदेशांचे पSरणाम हे चेता संदेशांFया पSरणामांहनू दBघ+ वjपाचे असतात. Hयामळेचु, जेkहा आपण अवथ होतो तेkहा शांत हो यास जात वेळ लागतो. जेkहा आपण एखा_या संकटाला सामोरे जातो तेkहा म'पंडांवरू असले?या अ[धव(कृ ंथीतनू एपीनेJgन आ.ण नॉर-एपीनेJgन munotes.in

Page 64

64 (अँaीनलBन आ.ण नॉर- अँaीनलBन) वते. या संेरकांFया व यातनू mदयाची गती, र(तदाब, र(तातील साखर यात वाढ होते, यातनचू आपणाला संकटाशी लढ याकSरता उजा+ ाnत होते. परंतु पSरिथतील संकट संप?यावर मा, काहB वेळापवGू अनभवलेलेु संेरके आ.ण उीपन Eश[थल होत जाते. सवा+त भावी असलेलB ंथी @हणजे 'पयEशकाु ंथी होय. डाळी एवढा आकार असले?या या ंथीचे थान मदू गायात आहे. हायपोथलामसॅ या मदFयाू भागाकडनू या ंथीचे Mनयंण के ले जाते. 'पयEशकाु ंथीकडनू शारBSरक वाढ घडवनू आणणारB संेरके आ.ण ऑि(सटोसीन सारखी संेरके qतवलB जातात. ऑि(सटोसीन या संेरकामळेु ज4म देताना गभा+शयाचे अकंचनु, बालसrषाुु करताना दधु MनEम+ती आ.ण भावनोHकटता असे अनभवु येतात. ऑि(सटोसीन Fया भावातनू जोsयांची MनEम+ती, समहू एकीकरण आ.ण सामािजक rKा या भावना वाढBस लागतात. एका योगातनू असेहB दसनू आले कg, tया लोकांना ऑि(सटोसीन हंगवलेु गेले Hया लोकांनी इतरांFया तलनेतु पैशांFया करणात अनोळखी kय(तींवर अ[धक 'व;वास kय(त के ला होता. (कोसफे?ड आ.ण इतर, २००५). इतर ंथी मधनू वणाDया संेरकांचे Mनयमन देखील 'पयEशकाु ंथी_वारा के ले जाते. यामळेु आपण असेहB @हणू शकतो कg, 'पयEशकाु ंथी हB हायपोथलामसॅ _वारा Mनयंvत होणारB धान ंथी आहे. उदारणाथ+, तणावज4य पSरिथती हायपोथलामसॅ वर पSरणाम करते, हायपोथलामसॅ 'पयEशकाु ंथीला संेरके व यास आदेEशत करतो, यातनचू अ[धव(कृ (अँaीनल) ंथी कॉट+सॉल ाववते आ.ण Hयातनू र(तातील शक+रेत वाढ होते. आकतीृ ४.१
आकतीृ ४.१ नससंथा आ.ण अंतःावी संथा यांमधील संबंध दश+वते #पनेल ंथी ( T h e P i n e a l g l a n d ) : 'पनेल ंथीचे थान देखील मदतू, मदFयाू पा;व+भागात आहे. मेलाटोनीन नावाचे संेरक या ंथीकडनू वते. जै'वक लयबKता (circadian rhythm), थकkयाची जाणीव Mनमा+ण करणे आ.ण शरBरातील तापमान Mनयमन करणे इHयादBचे Mनयमन मेलाटोनीन _वारा के ले जाते. दसDयाु शwदांत, Mनxा आ.ण जागतृ अवथा च]ाचे Mनयमन मेलाटोनीन _वारा के ले जाते. कं ठथ ंथी (The Thyroid Gland): फलपाखjु आकाराचे या ंथीचे थान मानेFया खालFया बाजलाू आहे. शरBरातील चयापचयाची गती, शरBरातील ऑि(सजन चे उीपन आ.ण उजा+ यांचे Mनयमन या ंथीतील संेरकाFया व यातनू के ले जाते. मलांमधीलु munotes.in

Page 65

65 हाडांची वाढ, मदू तसेच नससंथेचा 'वकास यात देखील या संेरकाची भEमकाू महHवाची आहे. र(त दाब, mदयाची पंदने, नायंचेू काय+ आ.ण पन^Hपादनु यांना Mनयंणात ठेव यात देखील कं ठथ ंथी महHवाची भEमकाू बजावते. उपकंठथ ंथी ( P a r a t h y r o i d G l a n d ) : या ंथी_वारा कि?शयमॅ आ.ण हाडे चयापचयाचे Mनयमन के ले जाते. र(तातील कि?शयमॅ आ.ण हाडांशी संबं[धत चयापचय याचे Mनयमन देखील उपकंठथ ंथी_वारा के ले जाते. वाद#पंडु (Pancreas): वाद'पंडाकडनुू पचन आ.ण संेरक यांचेशी संबं[धत काय+ के ले जाते. बहःावी ( e x o c r i n e p a n c r e a s ) , हा वाद'पंडाचाु भाग पचनास पोषक ए4झीम ाव याचे काम करतो. अंतःावी ( e n d o c r i n e p a n c r e a s ) हा वाद'पंडाचाु भाग इ4सEलनु आ.ण yलकोजेनु यांना ाव याचे काय+ करतो. या संेरकांमळेु र(तातील yलकोजु Fया पातळीचे Mनयमन के ले जाते. ४.३ मद+ू: अ-यास.याची साधने (THE BRAIN: THE TOOLS OF DISCOVERY) ाचीन काळी वैUाMनकांकडे िजवंत मानवी मदू अयास याची साधने उपलwध नkहती. Hयाकाळी मतृ मानव आ.ण ा याFया मदचेू 'वFछेदन कjन मदू काया+चा अयास के ला जाई. परंतु मतृ मदचाू अयास कjन मदतीलू 'व'वध भागांFया काया+चा अयास करणे Mनkवळ अश(य होते. स^वातीFयाु डॉ(टर आ.ण मानसशाU यांFया वै_यकgय MनरBXणांनी मदू आ.ण मन यात काहBतरB संबंध आहे, हे शोधनू काढले होते. उदाहरणाथ+, मदFयाू एका बाजलाू झालेलB इजा शरBराFया दसDयाु बाजलाू ब[धरता \कवां अधाYगवायू सारखी िथती Mनमा+ण करते. शरBराची उजवी बाजू मदFयाू डाkया बाजलाू आ.ण डावी बाजू शरBराFया उजkया बाजलाू जोडलेलB अस?याचे यातनू दसनू आले. मदFयाू पा;व+भागास झाले?या इजेचा VटB Xमतेवर पSरमाण झालेला दसनू येतो. मदFयाू डाkया अखंडास इजा झा?यास वाचादोष उHप4न झालेला दसनू येतो असे अनेक MनSरXणांमधनू दसनू आले आहे. तथा'प, आज िजवंत मदचाू अयास कर याकSरता 'व'वध तंे 'वकEसत झालB आहेत. यातील काहB तंे पढBलु माणे. – म+दू #व1छेदन/खोल जखम आ6ण #व8यतु उीपन ( D e e p L e s i o n i n g a n d Electrical Stimulation): मदFयाू 'व'वध भागांना जाणीवपव+कू इजा कjन Hयाचा ाणी \कवां मानवी Xमतांवर होणारा पSरमाण अयासणे, हे एक तं आहे. दसरेु तं @हणजे, मदू भागाला munotes.in

Page 66

66 इजा कर याऐवजी मदचेू 'वEशट क x 'व_यतु वाह _वारा उ'पत करणे आ.ण Hयाचे पSरणाम पाहणे होय. मदु भागाला इजा करणे अथवा 'व_यतु उीपन या दोनहB गोटB एकाच पKतीने के ?या जातात. ा याFया मदचाू अयास कर याकSरता रबरB आवरण असलेलB व टोकाकडील भाग उघडा असलेलB 'व_यतु तार/वायर श\]ये_वारा मदतू सोडलB जाते. मदतीलू उती अथवा मदू पेशींना इजा (मदू 'वFछेदन/मदू जखम) पोहोचवनू अयास करावयाचा अस?यास ती| 'व_यतु वाह _वारा हB इजा के लB जाते. यालाच मदू 'वFछेदन/खोल जखम @हटले जाते. तािHवक Vया या कारचे संशोधन फ(त ा यांवरच (काहB देशांत) करणे श(य आहे. योगशाळांमधील संशोधनांमधनू असेहB दसनू आले कg, मदFयाू एका भागास इजा के ?यास भकेचीु भावना मंदावते याउलट मदFयाू दसDयाु भागास इजा के ?यास भकेचीु भावना अ[धक Mनमा+ण होते. संशोधकांना जर मदचाू 'वEशष भाग उ'पत करावयाचा असेल तर हलकासा 'व_यतु वाह 'व_यतु तार/वायर _वारा 'वEशट नसपेशी पयYत पोहोच'वला जातो. या 'व_यतु वाहातनू नसपेशीला संदेश ाnत झाला आहे अशी पSरिथती मदतू Mनमा+ण होते. याला मदचेू 'व_यतु उीपन @हटले जाते. आजकाल, चेतावैUाMनक रासायMनक आ.ण चंबकgयु माTयामां_वारा देखील मदू भागात उीपन Mनमा+ण करत आहेत. हसणे, 'व'वध आवाज ऐकणे, डो(याचा भाग हल'वणे, पडतो आहोत असा भास, आपण शरBराFया बाहेर आहोत असा भास इHयादB अनभवांचेु ाHय}Xक योगशाळा संशोधनांतनू दाख'व यात आले आहे. आज, वैUाMनक 'वEशट नसपेशी मधील संदेशाचे वाचन कर यात देखील यशवी होत आहेत. उदाहरणाथ+, आधMनकु सhमू-इले(~ोड ('व_यतु तारेचे सhमू टोक) 'वEशट Mत\]येस मांजराFया मदतू कोणHया भागात माहती पोहोचलेलB आहे, याचे तंतोतंत Mनदान कj शकतात. अwजावधी नसपेशींमधील आवाज, 'वEशट कतीृ करत असताना वापर?या जाणाDया उजचेC मदतीलू रंगमय Xेपण याचा देखील संशोधक अयास कj शकतात. ई.ई.जी. (इले<=ोइ>सेफेलो ाम) { The EEG (Electroencephalogram)}: मानEसक कतीृ होताना 'व'वध 'व_यतु, चयापचय आ.ण चंबकgयु संकेत Mनमा+ण/उHसिज+त होत असतात tयांचा वैUाMनकांना मदू काया+चा अयास करताना उपयोग होत असतो. िजवंत मदचाू अयास कर यासाठ या संकेतांचा उपयोग करणे हा अMतशय सर}Xतु पया+य आहे. अwजावधी नसपेशी MनयEमत वjपात मदू पठावरृ 'व_यतु वjपाFया लहरB Mनमा+ण करत असतात. या 'व_यतु लहरBंचा अयास वैUाMनकांकडनू इले(~ोइ4सेफेलोाम ( e l e c t r o e n c e p h a l o g r a m / E E G ) _वारा के ला जातो. ई.ई.जी. हे उपकरण या 'व_यतु लहरBंचे वाचन करते. शॉवर घेताना असते तशा munotes.in

Page 67

67 पKतीची एक टोपी असते, या टोपीत अनेक इले(~ोड असतात. इले(~ोड जेल Fया सहाÄयाने मदभोवतीु लावनू संशोधक मदू लहरBंचे मापन करतात. इले(~ोड हे लहान धातFयाू चकती सारखे असतात जे कवटBFया Hवचेवर थेट जोडले जातात. सhमवjपाचेू इले(~ोड 'व_यतु तारांना जोडलेले असतात. या तारा पेन सारfया दसणाDया उपकरणाला जोडले?या असतात. आ.ण हे पेन आलेख कागदावर ठेवलेले असतात. सhमू इले(~ोड 'व_यतु \]या शोधतात आ.ण Hयातनू पेन सV;य उपकरण आलेख कागदावर हल(याशा रेषा \कवां लहरB उमटवीतात. या लहरB 'व'वध मानEसक िथती जसे Mनxेची िथती, फे फरे, मदतू गाठ इHयादB सारfया िथतीत वेगवेगÅया दसनू येतात. या लहरB वाचन, लेखन आ.ण बोलणे सारfया \]यांमTये मदचाू कोणता भाग स]gय आहे याचे देखील Mनदान कर यास मदत करतात. पी.ई.टA (पोझी=ोन इCमशन टोमो ाफD) { P E T ( P o s i t r o n e m i s s i o n tomography)}: पोझी~ोन इEमशन टोमोाफg ( P E T ) हे तं िजवंत मदतू नसपेशींची Mतमा पाह याची संधी देते. मदFयाू Hयेक भागात होत असलेला रासायMनक उजचाC, साखरेचा वापर यांवjन मदू \]यांची Mतमा पी.ई.टB. या उपकरणा_वारा आपणास ाnत होते. tया kय(तीFया मदचाू वैUाMनकांना अयास करावयाचा आहे, Hया kय(तीFया शरBरात \करणोHसगG yलकोजु इंजे(शन _वारा सोडले जाते. मदपेशीू हे \करणोHसगG yलकोजु शोषतात, संगणकाकडनू tया पेशी हे \करणोHसगG yलकोजु शोषतात Hयांना शोधनू Hयांची Mतमा पड_यावर ( s c r e e n ) दाख'वलB जाते. kय(तीला ताHपरताु \करणोHसगG yलकोजु ाnत झा?यावर HयाFया मदतीलू स]gय नसपेशी भाSरत होतात. या पेशींकडनू yयामा \करणे साSरत के लB जातात. पी.ई.टB यं या yयामा \करणांना HयांFया ती|तेनसारु 'व'वध रंगां_वारा पड_यावर दश+'वतो. मदFयाू tया ठकाणी अMत\]याशीलता आहे Hया ठकाणी पांढरा रंग दसतो तर tया ठकाणी मदपेशींचीू \]याशीलता नसते Hया ठकाणी Mनळा रंग दसनू येतो. या पKतीने 'व'वध ती|तेFया \]या करताना मदचीू \]याशीलता संगणका_वारा दाख'वलB जाते. पी.ई.टB यंा_वारा ग.णतीय गणन, चेहDयाFया Mतमा पाहणे \कवां वnन पाहणे यांसारfया \]यांमTये मदचीू स\]यता मदचाू अMत\]याशील भाग संगणका_वारा दाख'वला जाते. एम.आर.आय (मFनेटAकँ रेसोनंस इमेिजंग) {MRI (Magnetic Resonance Imaging)}: kय(तीचे डोके ती| चंबकgयु Xे असले?या यंात ठेवले जाते. चंबकgयु Xे मदतीलू अणंनाु संरेखीत करते. Hयानंतर रेडीओ तरंग काहB अणंचेु ताHपरतेु थानांतरण घडवनू आणतो. जेkहा हे अणू प4हाु वतःFया कXेत येतात तेkहा Hयातनू काहB संकेत (signal) Mनमा+ण होऊन ते लहरB _वारा, मदFयाू स'वतर Mतमा Mनमा+ण करतात. EमलBसेकंदांमTये जेkहा अनेक Mतमा घेत?या जातात, तेkहा Hया Mतमा मदू 'व'वध उपकांना कशा पKतीने Mत\]या देतो हे दाख'वतात. यामळेु मानसशाीय munotes.in

Page 68

68 आजारात आढळनू येणारे 'व'वध मदFयाू काया+Hमक आ.ण रचनाHमक मदू दोष संशोधकाला अयासता येतात. संगीतकारांFया डाkया गोलाधा+त सरासरBपेXा मोठे चेतापेशीय Xे संशोधकांना एम.आर.आय या संशोधनातनू दसनू आले आहे. तसेच छ4नमनक ^yणांमTये एम.आर.आय.Fया मदतीने संशोधकांना मदतीलू पोकळींचे मोठे Xे आ.ण Hयात मदू xाव (सी.एस.एफ) अ[धक अस?याचे आढळनू आले आहे. एफ.एम.आर.आय (कायाJKमक मFनेटAकँ रेसोनंस इमेिजंग) {fMRI {Functional Magnetic Resonance Imaging)}: काया+Hमक मyनेटBकँ रेसोनंस इमेिजंग या उपकरणाFया मदतीने मदFयाू काया+Hमक आ.ण रचनाHमक बाबींचा अयास करता येऊ शकतो. स]gय असले?या मदFयाू भागांमTये र(त वाहत असते. सेकंद पेXाहB कमी कालावधी कSरता काढ यात आलेला एम.आर.आय पाहनू संशोधक सांगू शकतात \क मदचाू कोणता भाग स]gय झालेला आहे, Hयात र(त जात माणात वाहत झालेले आहे. उदाहरणाथ+, जेkहा kय(ती एखा_या [चाकडे पहात असते तेkहा काया+Hमक मyनेटBकँ रेसोनंस इमेिजंग यं र(त वाह मदFयाू पा;व+खंडाकडे वाहत झालेले दश+'वतो कारण पा;व+खंड हा V;य वjपाFया माहतीचे संकरण कर यात स]gय असतो. मदFयाू बदलHया \]यांवjन काढले?या [चांवjन आप?याला मदू HयाFया काया+चे कशा पKतीने 'वभाजन करतो याचा अयास करता येतो. उदाहरणाथ+, काया+Hमक मyनेटBकँ रेसोनंस इमेिजंग हे सांगू शकते \क वेदनांचा अनभवु, नाकारले जाणे, रागावलेला आवाज ऐक?यावर, भीतीदायक गोटB पाह?यावर, लZ[गक Vया उ'पत झाले?या िथतीत मदचाू कोणता भाग स]gय दसनू येतो. दसDयाु अयासात, १२९ लोकांना वाचन, खेळणे, गाणे @हणणे सारfया 'व'वध कारFया आठ कतीृ कर यास दे यात आ?या. Hयांनी या कतीृ करत असताना HयांFया मदचाू काया+Hमक मyनेटBकँ रेसोनंस इमेिजंग _वारा अयास कर यात आला. या अयासात सहभागी लोक मदचाू आलेख काढताना कोणHया मदशीू संबं[धत कतीृ करत होते, याबाबत जवळजवळ ८० ट(के चेतावैUाMनकांनी बरोबर अंदाज वत+'वले होते. tयामाणे सhमदश+नू जीवशात आ.ण दबGणु खगोलशाात सहाÄयभतू ठरते Hयाच माणे उपरो(त उपकरणे मानसशाUांना मदू अयासात मदत करत आहेत. ४.३.१ मद+ू गाभा रचना (Older Brain Structures): मानव आ.ण ा यांFया Xमता HयांFया मदू रचनेवjन ठरतात. आदम ा यांमTये, मदू रचना खपू साधी आ.ण जग यासाठची मलभतुू कायC Mनधा+Sरत करणारB दसनू येते. अगत सतन ा यांमTये, जग यासाठFया कायाYबरोबरच भावना आ.ण मतीचीृ कायC पार पाड याईतपत मदू रचना दसनू येते. मानवासारfया गत सतन ा यात, अMतशय गत मदू रचना दसनू येते, या मदू रचनेतनू मोÑया munotes.in

Page 69

69 माणावर माहतीचे संकरण करणे श(य आहे. इतर कायाYबरोबरच VटBकोन MनEम+तीचे काय+ देखील मानवी मदतनूू पार पाडले जाते. मदू गायावर नवीन मदू (मदू कवच/सेरेबेलम) 'वकEसत झा?यापासनू मानवी मदचीू गंतागंुुत वाढत गेलB आहे. पÖवीृ बाबत आपण जर खोल खोदत गेलो तर आपणाला लXात येईल \क, मळू खडकावर नवीन भV;यु तयार झाले आहे. यामाणेच आपण जर खोल गेलो, तर गतकाळातील जीवा;मांचे अवशेष पाहू शकतो, tया कारचे काय+ आप?या पव+जांनीू के ले आहे. याचमाणे, आपण मदFयाू खोलवर गेलो तर मtजाकंधचे घटक आप?या पव+जांFयाू मदचेू काय+ कशा पKतीचे होते याबाबत समजू शकेल. चला तर आपण मदू गायाचा अयास कj आ.ण Hयानंतर मदFयाू वरFया भागाचा, नवीन मदू संथेचा अयास कj या. म+दकंधु (The Brainstem): मदकंूध हा मदचाू सवा+त जनाु आ.ण आतील भाग आहे. लंबमtजा (medulla oblongata), सेतू ( p o n s ) , आ.ण मTय मितक ( m i d b r a i n ) यांनी Eमळनू मदकं धु बनलेला आहे. लंबमNजा ( T h e m e d u l l a o b l o n g a t a ): लंबमtजा हा मदकं धचाू खालBल अधा+ भाग आहे, तो मtजारtजू पयYत जातो. याचा वरBल भाग सेतू ( p o n s ) पयYत दसनू येतो. मtजाबंध ची स^वातु मtजारtजू पासनू होते आ.ण कवटBFया भागात गे?यावर Hयाचा थोडा आकार वाढतो. थोडा आकार वाढले?या ठकाणाला मTयांग/लंबमtजा (m edulla) @हटले जाते. (आकतीृ ४.२ पहा) मTयांग येथे mदय, ;वसन, वमन, र(तवाह4या-कारक यांचे क x आहे, येथनू mदय पंदने, ;वसन आ.ण र(तदाब यांचे Mनयमन के ले जाते. आपणाला mदय पंदने आ.ण ;वसन यांचे Mनयमन कर याकSरता 'वकEसत मदू आ.ण सजग मन यांची आव;यकता नसते. मtजाकंध याची काळजी घेत असतो. मTयांग/लंबमtजा हे असे क x आहे जेथनू संपण+ू शरBरातील उजkया भागातील नसा डाkया भागात आ.ण डाkया भागातील नसा उजkया भागात जातात, Hयामळेु डावा मदू शरBराची उजवी बाजू Mनयंvत करतो तर उजवा मदू शरBराची डावी बाजू Mनयंvत करतो. आकती ृ४.२ munotes.in

Page 70

70
सेतू ( T h e P o n s ): लंबमtजा ( m e d u l l a o b l o n g a t a ) आ.ण मTयमदू यांमTये सेतचेू थान आहे. सेतू @हणजे मTयांगFया वरBल बाजसू थोडासा जात आकार वाढलेला भाग होय. इंजी शwद pons हा लटनॅ मधनू घे यात आला आहे, याचा इंजीत अथ+ bridge आ.ण मराठत सेतू असा होतो. मदचाू खालचा आ.ण वरचा भाग यांना जोड याचे काय+ करणारा हा भाग सेतू @हणनू ओळखला जातो. झोप आ.ण वnन यांचे Mनयंण, उHतेजनेची िथती, शरBराFया उजवी आ.ण डावी बाजू यांचे सम4वय कर याचे काय+ सेतकडनूू के ले जाते. मOय म+दू/मOयमितक (The midbrain): मTय मदू हा मदचाू छोटा भाग आहे. मTय मदू V;य, rाkय आ.ण कारक यंणा 'वषयी माहती सारणाचे काय+ करतो. मदकं धु चा हा पढचाु भाग आहे. या भागाला इजा झा?यास ती कधीहB भjन न येणारB आ.ण अपंगHव आणणारB आहे. आघात, Mछ4नमनकता आ.ण पा\क+4सन सारfया आजारांचा संबंध या भागाशी दसनू येतो. चेताPेपक (The Thalamus): मदकंूधFया लगेचच वर चेताXेपकाचे थान आहे. दोन अंडी असले?या आकारात Hयाचे थान आहे. गंध वगळला तर इतर सव+च वेदनxयांकडनू चेताXेपकाकडे माहती येते. चेताXेपक ह माहती उFच तरBय मदू भागाकडे पाठ'वतो. उFच तरBय मदकडनूू पाहणे, ऐकणे, चव घेणे आ.ण पश+ इHयादB संबं[धत माहतीचे संकरण के ले जाते. मदFयाू या भागाला इजा झा?यास, वेदMनक वjपाFया माहतीचे संकरण होणार नाहB आ.ण गÜधळ Mनमा+ण होईल. जालरचना बंध (The Reticular Formation): munotes.in

Page 71

71 आकतीृ ४.३
मtजाकंधात, कानांFया मTये, लंबमtजा, कंध यांचा गाभा आ.ण मTयमदू पयYत जालरचना यांचे थान आहे. मtजारtजू कडनू चेताXेपकापयYत बोटांFया आकाराची गंतागंतीचीुु अशी जालरचना बंध ची रचना दसनू येते. (आकतीृ ४.३ पहा) जालरचना बंध कडनू उीपन, अवधान, Mनxा आ.ण जागतृ च] यांचे Mनयमन के ले जाते. जालरचना बंध पSरिथतीतील असंबं[धत उपकांमधनू योyय उीपक Mनवड याचे काय+ करतो. सतत बदल न होणाDया (महHवाची नसलेलB) माहतीला मलतःू यामळेु टाळ याचे काय+ होते आ.ण माहतीत बदल घड?यास लगेचच ती लXातहB घेतलB जाते. उदाहरणाथ+, सतत \फरणाDया पंfयाFया आवाजाकडे सोयीकर दल+Xु होते तर पंखा बंद पड?यास Mतकडे सहजच लXहB जाते. उFच rेणीतील ा यांमधील मलभतुू कायC आ.ण मदचाू अMतशय जनाु भाग @हणनू यांचे संरXण करणे महHवाचे आहे. जालरचना बंध ला इजा झा?यास कोमासारखी िथती \कवां मHयृू होवू शकतो. जालरचना बंध ला कमी इजा झा?यास थकवा, लZ[गक उीपनात बदल होणे आ.ण Mनxा च]ात बाधा येणे इHयादB समया उáवतात. अनमितकु (The cerebellum): कवटBFया खालFया बाजलाू, सेतFयाू मागे आ.ण मfयु मदFयाू खालB अनमितकचेु थान आहे. अनमितकु छोया मदूसारखा दसतो. अनमितकु @हणजे छोटा मदू होय. अनमितकु हा मळू मदचाू भाग आहे. अनमितकु फ(त मनयातु दसतो असे नाहB. उH]ांतीFया VटBने 'वचार करता, हा मदचाू अMतशय पह?यापासनचाू भाग आहे. वैUाMनकांFया मते अनमितकु हा ा यांमTये मानव MनEम+तीFया आधीपासनू दसनू येतो. अनमितकु हा एकणू मदFयाू १० ट(के munotes.in

Page 72

72 आकाराचा परंतु ५० ट(के हनू अ[धक मदू नसपेशी या भागात दसनू येतात. ौढांमTये अनमितकु चे वजन साधारण १५० ाम दसनू येते. आकतीृ ४.४

अनमितकचीु कायQ (Functions of Cerebellum): • वेळेबाबत तक+ करणे, भावनांचे Mनयमन करणे. • Tवनी आ.ण पोत यांमTये भेद करणे. • वायHत हालचालBंमTये सम4वय (जलद गतीने होणाDया हालचालB जसे चालणे, सरू मारणे, [चकाम, नHयृ करणे, टंकलेखन, एखादे वा_य/संगीत वाज'वणे, आ.ण बोलणे)- यात हालचालBंFया दर@यान वेळ आ.ण नायंचीू \]याशीलता यांवर Mनयंण Eमळ'वणे. • शरBराचा सम4वय साधणे- लोक आरामात उभे राहतात आ.ण बसू शकतात कारण अनमितकु शरBरातील अगदB सhमू नायंचेू Mनयंण करतो आ.ण Hयामळेु आपण खचGवरु न पडता बसू शकतो. अनमितकु मळेु लोकांना HयांFया आसनिथती, नायंचीू सहजता आ.ण सम4वय याबाबत सजगपणे 'वचार कर याची आव;यकता नसते. • अशािwदक अTययन आ.ण मतीृ श(य होते. • Eशकले?या Mत}Xnत \]या, कौश?ये आ.ण सवयी या येथे साठ'व?या जातात आ.ण यामळेु सहजच वायHतपणे \]या घडतात. • भावMनक Mत\]या दे यात देखील याचे योगदान महHवाचे आहे. अनमितकलाु इजा झा?यास, चालणे, उभे राहणे, शरBराचा सम4वय राखणे \कवां हतांदोलन सारfया कतीृ कर यात समया येतात. तÜडात चमचा घालणे देखील जमत नाहB. हालचालBंत देखील झटके आ.ण अMत यHन दसनू येतील. नHयृ करणे, [गटार वाजवणे श(य होणार नाहB. म_याचा अनमितकवरु पSरणाम होत अस?याने munotes.in

Page 73

73 अशा िथतीत kय(तीला चालणे, गाडी चाल'वणे श(य होत नाहB. अनमितकालाु इजा झा?यास शरBराचा थरकाप होणे, अंतराचे भान न राहणे या समया Mनमा+ण होतात. तसेच, kय(तीला जलदगतीने \]या करणे श(य होत नाहB. बोल यात तोतरेपणा आ.ण अMनयंvत ने हालचालB होताना दसनू येतात. RकनारA संथा/CलंSबक यंणा (The Limbic System): मदकं धू हा मदचाू सवा+त जनाु भाग तर मदकवचू/मितक गोलाध+ हा सवा+त अलBकडचा आ.ण उFच\]या करणारा भाग आहे. मदचाू जनाु आ.ण अलBकडचा भाग यांमTये Eलंvबक यंणाचे थान आहे. या संथेचे नाव लटनॅ Limbus यापासनू घे यात आलेले आहे, याचा अथ+ \कनारा/सीमा असा होतो. मदू 'वषयी मदकं धFयाू बाजलाू \कनारा/सीमा Mनमा+ण करणे असा अथ+ घेतला आहे. \कनारB संथेचे तीन भाग आहेत- बदमाकार/अEमyडला ( a m y g d a l e ) , अध;चेताXेपक ( h y p o t h a l a m u s ) , आ.ण अ;वमीन (hippocampus). (आकतीृ ४.४ पहा). बदमाकार/अCमFडला (Amygdala): अ;वमीन Fया जवळ बदामFया +आकाराचा क xक सारख ा अवयव @हणजे बदमाकार/अEमyडला होय. भावMनक Mत\]या, संेरकांचे वणे, घटना-आHमचारBãयाHमक मतीृ यांचेशी संबं[धत याचे काय+ आहे. संशोधकांनी बदमाकार/अEमyडला याचा संबंध आ]मकता आ.ण भीती यांFयाशी अस?याचे देखील शोधनू काढले आहे. वेदानxBयांकडनू उFचमदकडेू जाणारB माहती थम बदमाकार/अEमyडलाकडे जाते. Hयामळेु धोकादायक पSरिथतीला चटकन Mत\]या देतात. अगदB धोकादायक पSरिथतीचे भान ये यापवGचु, काय होणार समज यापवGचू Mत\]या (शारBSरक) दलB जाते. बदमाकार/अEमyडला याला इजा झा?यास आ]मक आ.ण भीतीचे वत+न लोप पावते. (Kluver & Bucy 1939). मांजरावर केले?या संशोधनात असे लXात आले \क, बदमाकार/अEमyडला या अवयवाFया 'वEशट भागास 'व_यतु उदBपन द?यास अगदB शांत असलेले मांजर आ]मक बनते तर दसDयाु 'वEशट भागास उीपन द?यास भीतीची भावना Mनमा+ण होते. अधTचेताPेपक (Hypothalamus): अध;चेताXेपक हा मदचाू अMतशय छोया आकाराचा (बदामाFया आकार एवढा) परंतु भावी अवयव आहे. अध;चेताXेपक हा चेताXेपकाFया खालFया बाजसू असतो आ.ण हा \कनारB संथा/Eलंvबक यंणेचा भाग आहे. चेताXेपकाFया खालFया बाजसू @हणनू अधचेताXेपक @हणनू याचा उ?लेख होतो. अध;चेताXेपक नससंथा आ.ण अंतःावी ंथी संथा यांना 'पयEशकाु ंथीFया माTयमातनू जोड याचे काय+ करतो. अध;चेताXेपक याचे थान 'पयEशकाु ंथीFया वरFया बाजसू आहे. 'पयEशकाु munotes.in

Page 74

74 ंथीतील संेरकांचे वणे उीपन देऊन वाढ'वणे अथवा Mनयंvत करणे सारखे काय+ अध;चेताXेपक करतो. शरBरातील सव+च ंथींFया काया+चे Mनयमन 'पयEशकाु ंथीकडनू होत असते आ.ण 'पयEशकाु ंथीFया काया+चे Mनयमन अध;चेताXेपकाकडनू होत असते. अधTचेताPेपकाची कायQ: (Functions of the hypothalamus): अध;चेताXेपक खालBल बाबींचे Mनयंण करते: • शरBराचे तापमान, • तहान, • भकू आ.ण वजन Mनयंण, • थकवा, • Mनxा च], • लZ[गक \]या, • भावना, • पालकHव आ.ण एखा_याशी ओढ (attachment) वत+न 'वषयी महHवाचे पैलू, • ज4म देणे, • र(त दाब आ.ण mदय गती • पाचक ाव MनEम+ती, • शरBरातील रस (bodily fluids) Mनयमन शरBरातील 'व'वध भागांकडनू संदेश मदकडेू जात असतात, यात सम4वय साधला जात नसेल तर तसा संदेश अधचेताXेपकास देतात. याला Mतसाद @हणनू अधचेताXेपक योyय संेरक ाववनू योyय तो संदेश शरBराकडे पाठ'वतो. शरBरातील तापमान 9 8 . 6 ° F इतके राखले जाणे हे याचेच उदाहरण आहे. शरBरातील तापमान खपू वाढ?याचा संदेश अधचेताXेपकास ाnत झा?यास, तो शरBरास घाम ये याबाबत आदेश देईल. जर तापमान खपू थंड अस?याचा संदेश ाnत झा?यास, शरBरातील तापमान वाढ'व याकSरता अधचेताXेपक शरBरास आदेEशत करेल. ओ ? s स आ.ण Eम?नर (१९५४) यांनी अध;चेताXेपक 'वषयी अपघाताने महHवपण+ू माहती शोधनू काढलB. ते एका योगाकSरता उंदराFया जालरचना (reticular formation) मTये एक इले(~ोड बसवत होते परंतु अनवधानाने तो अध;चेताXेपक मTये बस'वला गेला. Hयामळेु असे लXात आले कg उंदराला tया ठकाणी इले(~ोडने उ'पत के ले होते Hयाच ठकाणी तो प4हाु प4हाु जाई. @हणजे, या संशोधकांनी असे क x शोधनू काढले होते जे आनंददायक ब}Xस देईल. यासोबतच पढBलु अनेक संशोधनांमधनू Hयांना आनंद देणारB अनेक क x अधचेताXेपक मTये सापडनू आलB. इतर संशोधकांनी या आनंद क xांना बXीस क x @हणनू देखील संबोधले. अध;चेताXेपक मTये इले(~ोड जोडले?या उंदराला जेkहा पेडल दाब यास (दे यात आलेले उट) सां[गतले आ.ण munotes.in

Page 75

75 HयाकSरता इले(~ोड _वारा उीपन दे यात आले तेkहा उं दराकडून पेडल दाब याची \]या अMतशय जलद गतीने के लB गेलB- कमीवेळा एका तासात ७००० वेळा-तरBहB उं दBर थक?याचे दसनू आले नाहB. इतकेच नाहB तर या उीपनामळेु उं दराकडनू 'व_यतु वाह भरBत Eभंत देखील पार कर यात आलB, जी Eभंत भकेलेलाु उं दBर देखील अ4न Eमळ'व याकSरता पार करत नाहB. खरेतर, डोपामाइन संबं[धत बXीस यंणा आ.ण जेवण, पाणी 'पणे आ.ण लै[गक \]या यांनंतर Eमळणारे समाधान यांचे क x (ठकाण) अध;चेताXेपक या अवयवावर वेगवेगÅया ठकाणी अस?याचे ा यांवरBल संशोधनातनू दसनू आले आहे. ;न असा आहे \क, आपण हे संशोधन मनयाबाबतु देखील लागू कj शकतो का? तर उHतर होय असे आहे. मनयालाु देखील Eलंvबक क x आहे. एका संशोधनात, चेतासज+न यांनी हंसक असले?या एक ^yणाFया मदतीलू 'वEशट Xेात एक इले(~ोड बस'वला. या इले(~ोड _वारा उीपन द?यास हलकेसे समाधान Eमळत अस?याचे ^yणाने सां[गतले. मा, पवGू झाले?या संशोधनात या कारFया उपानातनू उं दराने िजतके उीपन दश+'वले Mततके या ^yणात दसनू आले नाहB. इतर संशोधनांत देखील डोपामाइन संबं[धत बXीस णालB माणे पSरणाम दसनू आले. संशोधकांFया मते अमलB पदाथ+ सेवन 'वकतीृ जसे म_यास(ती, अमलB पदाथ+, vबंग भधाभावू 'वकतीृ या समाधान आ.ण वाÖय देणाDया नैस[ग+क मदू यंणेतील काय+दोषातनू उáवतात. लोकांना जेkहा जनकgयु कारणांमळेु समाधान Eमळ'व यात समया येतात तेkहा ते हरवलेले समाधान \कवां नकाराHमक भावनांपासनू सटकाु Eमळ'व यासाठ काहBहB कर यास तयार होतात. अTवमीन (Hippocampus): ीक भाषेत समxु \कनाDयाला Hippocampus @हटले जाते. Hippocampus ला मराठत अ;वमीन @हटले जाते. अ;वमीन हे समxु \कनाDयासारखे दसते. अ?प मतीतीलृ माहती दBघ+ मृतीकडे पाठ'वणे, \फर याकSरता सभोवतालFया पSरिथती/अवकाश 'वषयीची माहती गोळा करणे याकारFया काया+त अ;वमीनची भEमकाू अMतशय महHवाची आहे. बोधMनक/सजग मतींवरृ संकरण कjन ती माहती दBघ+ मतीतृ साठ'व याचे काय+ अ;वमीन करत असतो. श\]या, इजा यांमळेु ाणी अथवा मनयानेु अ;वमीन हा अवयव गमाव?यास घटनां'वषयी नवीन मतीृ (अलBकडचे अनभवु) Mनमा+ण करणे श(य होत नाहB. वKावथेतृ अ;वमीन åासाFया पSरणामातनू मतीृ समया उáव?यास असे लोक ते कठेु राहतात, चावी कठेु ठेवलB आहे आ.ण Hयासारखेच थान 'वषयी माहती आठ'व यात समया अनभवतातु. ४.३.२ मद+ू कवच (The cerebral cortex): munotes.in

Page 76

76 मानवी कवटB उघडनू आत पाह?यास, मदू मोÑया आकाराFया अ]ोड सारखा, वÅया (घsया) असलेला एक अवयव @हणनू दसनू येतो. वÅया असलेला हा भाग @हणजे मदू कवच होय. मदू कवच या भागाFया खालB मितक/मोÑया मदचेू थान आहे. मितक हा मदचाू सवा+त मोठा भाग आहे. एकणू मदFयाू ८५ ट(के वजन मोÑया मदचेू दसनू येते. मितक हा दोन गोलाधाYनी बनलेला आहे. या गोलाधाYना नसपेशींFया अनेक तंतंनीू बनले?या जाड अशा भागाने जोडलेले आहे Hयाला महासंयोजी 'पंड ( c o r p u s c a l l o s u m ) @हटले जाते. मदू कवच हे अMतशय पातळ असे आवरण मितक Fया दोनहB गोलाधाYना झाकते, जशी झाडाची साल HयाFया बंTयावरु आवरण करते. मदू कवच ^पी हे पातळ आवरण नसपेशींFया परपर जोडले?या जाळीने बनलेले असते. करsया आ.ण सफेद रंगाचे मदू कवच दसनू येते. दोनहB गोलाध+ नसपेशींFया अXतंतू _वारा मदFयाू इतर भागांशी जोडलेले असतात. २० ते २३ दशलX नसपेशींनी आ.ण जवळजवळ ३०० अwज मtजाबंध Eमळनू मदू कवच बनलेले आहे. या दशलX पेशींना आधार पेशी ( g l i a l c e l l s / g l u e c e l l s ) यांनी आधार दलेला असतो. आधार पेशी या नससंथेFया उHतेिजत न होणाDया अशा आधार पेशी असतात. या पेशी नसपेशीपेXा नऊ वेळा जात असतात आ.ण Hया कोÅयामाणे दसतात. या पेशी नसपेशींना आधार देतात आ.ण नसपेशींचे पोषण आ.ण Mनगा राख याचे काम करतात. नसपेशी या राणीमाशी आ.ण आधार पेशी या कामकरB माशा असतात असे एखादा @हणू शकतो (आकतीृ ४.५ पहा). आकतीृ ४.५
नसपेशींना महHवाची घटकxkये पर'व याबरोबरचु अXतंतंवरु मायलBन चे आवरण, चेतापेशींना इतर पेशींशी संबंध Mनमा+ण कर यास माग+दश+न, तसेच आयन आ.ण चेतापारेषक यांमTये वाढ इHयादB कारची कायC या आधार पेशी करतात आधार पेशी या वाहक नस?याने Hया नसपेशीं दर@यान 'व_यतरोधचेु काय+ करतात आ.ण चेता munotes.in

Page 77

77संदेश नको Hया ठकाणी जाऊ दे यास मtजाव करतात. आधार पेशी आप?या अTययन आ.ण 'वचार \]येत देखील महHवाचा भाग Mनभावतात. नसपेशींशी संवाद (chatting) साधनू आधारपेशी या माहतीचे वहन आ.ण मतीृ या \]यांमTये देखील सहभाग घेतात. जरB आधार पेशी या चेता संदेशाचे (action potentials) वहन करत नस?या तरB Hयांना बरBच महHवाची कायC पार पाडावी लागतात. खरेतर, आधार पेशी Eशवाय, नसपेशी चांगले काय+ कj शकत नाहB. उFच rेणीतील (complex) ा यांFया मदतू, आधार पेशींची संfया नसपेशींFया तलनेतु पाहता वाढलेलB असते. अ?बट+ आई4टाईन यांFया मHयृू प;चात, HयांFया मदचेू 'वFछेदन कर यात आले आ.ण असे लXात आले कg, HयाFया मदतू नसपेशींची संfया सामा4यपेXा जात अथवा खपू मोठ नkहती परंतु आधार पेशींची संfया मा सरासरBहनू अ[धक होती. आकतीृ ४.६ आकतीृ ४.७
munotes.in

Page 78

78
मदू कवच हे मोÑया माणात वÅया ( h i g h l y w r i n k l e d ) असलेले आहे. या वÅयामळेचु मदू जात सXम आहे कारण यामळेचु पठभागाचेृ Xे वाढते आ.ण Hयातील नसपेशींची संfया वाढलेलB असते. बेडकू सारfया ा यात छोया आकारात मदू कवच आहे परंतु Hयावर खपू अशा वÅया नाहBत. जसजसे आपण ा यांFया अ[धrेणीत वरवर सरकतो, मदू कवच चा भाग 'वताSरत झालेला आ.ण Hयावर अ[धक अ[धक वÅया असलेले पाहतो. मदू कवचाचा जसजसा 'वतार होत जातो, ा याची जळवनुू घे याची Xमता वाढत जाते आ.ण जनकgयु Mनयंण कमी होत जाते. मनयु आ.ण इतर सतन ा यांमTये 'वताSरत मदू कवच आहे, Hयांची अTययन आ.ण 'वचार कर याची Xमता देखील उFच कारची आहे. मदू कवचाचे गंतागंतीचेुु काय+ मनयु ा याला वेगळे ठर'वते. बदलHया काळानसारु, मानवी मदू कवच मतीकgभवन ( c o r t i c a l i z a t i o n) Fया \कंवा मदू कवचावर वÅया पड याFया \]येतनू जात आहे. बदलHया काळानसारु मानवी मदनेू दBघ+ Uानाचे संचयन के ?याने हB \]या घडत आहे. @हणनचू, मदवरू िजत(या माणात वÅया Mततके त@हBु चाणाX आ.ण ब'Kमानु अ[धक. Hयेक मदू गोलाधा+वरBल कवच हे HयावरBल खाचा \कवां वÅयाFया आधारे चार खंडांमTये 'वभागलेले आहे (आकतीृ ४.६ पहा). अखंड, पा;व+खंड, मTयखंड, आ.ण कंभखंडु हे चार खंड होत. अखंड मदFयाू पढBलु/अ भागाकडनू स^ु होतो आ.ण मदFयाू
munotes.in

Page 79

79 वरFया भागापयYत जातो. अखंड कपाळाFया मागील बाजसू आहे. मTयखंड मदFयाू मTयभागी आहे. पा;व+खंड मदFयाू मागील बाजसू आ.ण कंभखंडु कानांFया वरFया बाजसू आहेत. ('व'वध खंडांचे थान आकतीृ ४.७ मTये पहा) या चारपैकg Hयेक खंड 'व'वध कायC पार पाडतो आ.ण बरBच कायC 'व'वध खंडांFया परपर आंतर\]येतनू पार पाडलB जातात. उदाहरणाथ+, अखंड हा तक+ करणे, कारक कौश?ये, उFच पातळीवरBल बोधMनक कायC, आ.ण भाषा अEभkय(त करणे यांFयाशी संबं[धत आहे. मTयखंड हा पश+ 'वषयी वेदMनक माहती जसे दाब, पश+ आ.ण वेदना यांFयाशी संबं[धत आहे. कंभखंडु ला इजा झा?यास मृती, वाचा संवेदन आ.ण भा'षक कौश?ये यांFयाशी संबं[धत समया येतात. V;य उीपक आ.ण माहती यांचे पटBकरण कर याकSरता पा;व+खंड महHवाची भEमकाू बजावतो. पा;व+खंडास इजा झा?यास वतू ओळखणे, रंग ओळखणे आ.ण शwद ओळखणे यांसारfया काया+त समया येतात. कारक मितक बाUयक/कारक म+दू कवच क+ V (Motor Cortex): कारक कायC : १८७० मTये शरBरतtU/[च\कHसक गतावु [थओडोर \JHश (Gustav Theodor Fritsch) आ.ण एडवड+ हिझग (Edu ard Hitz ig ) यांनी एका जागा असले?या कãयावरु योग के ला. मदू कवचावरBल एका क x ावर इले(~ोड _वारा 'व_यतु उीपन दले असता कãयाकडनुू खपू अनैिFछक कतीृ झा?या या क x ालाच आपण कारक मितक बाçयक (motor cortex) @हणनू आज पाहतो. यासोबत Hयांना असेहB लXात आले कg, याच क xावर 'व'वध ठकाणी उीपन द?यास शरBरातील 'व'वध नायंFयाू अनैिFछक हालचालB होतात. ऐिFछक हालचालBंचे Mनयोजन, Mनयंण आ.ण अंमलबजावणी यांचे कारक मितक बाçयक क x शोधनू काढ यासाठ पढBलु योग स^ु झाला. नायंकडेू पाठ'व यात येणारे संदेश कारक मितक बाçयककडे Mनमा+ण होतात. 'प यासाठ पाणी घेणे, सकाळी झोपेतनू उठणे यांसारfया सव+च ऐिFछक नायू हालचालB हो याकSरता कारक मितक बाçयक क x च जबाबदार असते. वैUाMनकांFया असेहB लXात आले कg, शरBराFया काहB भागांFया हालचालBंना तंतोतंत Mनयंण आव;यक असते. तÜड आ.ण बोटांFया हालचालB Mनयंvत कर याकSरता मोÑया माणावर मदू कवच Xे आव;यक असते. जोस डेलगडोॅ (Jose Delgado) या पMनशॅ चेतावैUाMनकाने ^yणाFया डाkया मितक बाçयक क x ास उीपन दले आ.ण उजkया हाताची मठु बन'व याची \]या घडवनू आणलB. पढFयाु वेळी ^yणाFया Hयाच क x ापाशी उीपन दे यात आले आ.ण हाताची मठु उघड यास सां[गतले. तेkहा ^yणाला यHन कjनहB हाताची मठु उघडता आलB नाहB. याचा अथ+ कारक मितक बाçयक चे अनैिFछक हालचालBंवर देखील Mनयंण असते. [गwस (१९९६) यांनी एका माकडावर योग के ला. या योगात असे दसून आले कg, कारक मितक बाçयक चे मापन के ?यास माकड हातांची काय हालचाल करणार हे १/१० सेकंद आधीच कथन करता येऊ शकते. याचाच अथ+ हालचालBंमागील हेतू आ.ण Mनयोजन यात देखील कारक मितक बाçयक ची भEमकाू महHवाची असते. या कारFया संशोधनांमधनू वैUाMनक मदू-संगणक सम4वय ( i n t e r f a c e ) यावर काय+ कर याकडे आक'ष+त झाले. स^वातीचेु munotes.in

Page 80

80 माकडांवर ‘मदू Mनयंvत संगणक’ (संगणक _वारा मदू \]या Mनयंvत करणे) यावरBल योग यशवी झाले. या कारचे संशोधन अधाYगवायू, अंगछेद, वाचादोष इHयादB बाबींसाठ वरदान ठj शकते. अशाच एका संशोधनामTये हे आढळनू आले \क, अधाYगवायू झाले?या kय(तीला के वळ मानEसकSरHया टBkहB Mनयंvत कj शकतो, संगणकाFया ]gनवर आकार काढू शकतो आ.ण िkहéडओ गेम खेळू शकतो (होचबग+ आ.ण सहकारB, 2006). वेदक कायQ (Sensory Funtion): मितक XेावरBल मTयखंडचा अभाग, आ.ण कारक XेाFया समांतर मागील बाजसू वेदक क x आहे. यालाच वेदक मितक बाçयक @हटले जाते. आपण या क x ाFया वरBल उतींना उ'पत के ?यास kय(तीकडनू कणीतरBु HयाFया खां_याला पश+ के ला आहे असे सां[गतले जाईल तर या क x ाFया बाजनेू असणाDया उतींना उीपन द?यास kय(तीला चेहDयावर काहBतरB असा?याचा भास होईल. डोÅयांकडनू ाnत V;य व^पाची माहती पा;व+खंडावरBल V;य मितक क x ावर ाnत होते. जर तमFयाु डो(याFया मागील बाजसू जोरात आघात झाला तर त@हBु अंध होवू शकता. या भागाला उीपन द?यास त@हBु खर काश आ.ण 'व'वध रंग अस?याचे पहाल. (आकतीृ ४.८ आ.ण ४.९ पहा) rाkय मितक क x चे थान कंभखंडु येथे, कानांFया वरFया बाजसू आहे. rाkय मितक या क x ाक ड े माहती कानांकडनू ाnत होते. rाkय पKतीची माहती घमटाकारु/च]ाकार पKतीने, उजkया कानाकडील माहती डाkया कंभखंडु कडे तर डाkया कानाकडील माहती उजkया कंभखंडु कडे पाठ'वलB जाते. आकतीृ ४.८
munotes.in

Page 81

81 आकतीृ ४.९ शरBराFया 'वEशट भागाकSरता मितक चा \कती भाग उपयोगात येईल हे शरBराFया Hया भागाFया संवेदनशीलतेवर अवलंबनू असते. उदाहरणाथ+, आपले अतीसंवेदनशील ओठ बोटांपेXा अ[धक मितकची जागा kयापतील. सहचयJ Pे (Association Areas): मितक मधील नसपेशींनी Eमळनू सहचय+ Xे बनलेले आहे. मदलाू ाnत होणारB वेदMनक माहती, जतन मतीृ, Mतमा आ.ण Uान यांमTये संबंध Mनमा+ण कर याचे काय+ सहचय+ Xेाचे आहे. मदलाू ाnत होणाDया वेदMनक मृतीला अथ+ दे याचे काय+ सहचय+ Xेाकडनू के ले जाते. याचा अथ+ सहचय+ Xेाकडनू वेदMनक माहतीला पट करणे, संकEलत करणे आ.ण Hयावर कतीृ करणे इHयादB कायC- 'वचार कर याचा महHवाचा भाग @हणनू- के लB जातात वेदMनक आ.ण कारक Xेामाणे, सहचया+Hमक Xेाचे कायXेC पाहणे श(य नाहB. 'व'वध ा यांमTये जसजसा मदचाू आकार वाढत आहे तसतसे मितकचे सहचाया+Hमक Xे ट(केवारBत 'वताराने वाढत आहे. चारहB मदखंडांमTयेू सहचय+ Xे दसनू येते. तक+ करणे, Mनयोजन आ.ण नवीन मतींवरृ \]या करणे इHयादB कायC अखंड कडनू के लB जातात. गंतागंतीFयाुु मानEसक \]या उFच तरावरBल सहचय+ क x ाक डनू पार पाड?या जातात, यांचा संबंध कोणHया 'वEशट वेदनाशी नसतो. भाषा, 'वचार आ.ण Mनयोजन या सारfया उFच तरावरBल मानEसक \]या या 'वEशट वेदMनक माहतीशी संबं[धत नसतात. मतीृ, भाषा,
munotes.in

Page 82

82 अवधान आ.ण अTयािHमक अनभवु हे मदFयाू 'व'वध Xेांमधील एकvत \]यांFया पSरणामातनू अनभवासु येतात. ाथ+ना करणे आ.ण Tयान धारणा सारfया अTयािHमक िथतींमTये ४० पेXा जात 'व'वध मदू Xे स]gय असतात. @हणजेच मदू XेांFया सम4वयातनू मानEसक अनभवु Mनमा+ण होतात. अखंडाला इजा झाले?या लोकांची मतीृ आहे तशी राहू शकते, ब'KमHताु चाचणीवर चांगले अंक ाnत कj शकतात आ.ण कौश?ये देखील चांगलB राहू शकतात परंतु Hयांना कौश?यपण+ू उटांकSरता Mनयोजन मा करता येणार नाहB. अखंडाला इजा झा?यास kय(तीचे kयि(तमHHव आ.ण काहB गोटBंमधील संकोच \कवां MतबंधाHमक Vिटकोन बदलू शकतात. उदाहरणाथ+, \फनीस गेज या रे?वेमागा+वर काम करणाDया कम+चाDयाचे करण पाहयाू. १८४८ सालB, \फनीस याला एक अपघात झाला, Hयात लोखंडी सळई HयाFया गालात घसनुू कवटBFया वरFया भागातनू बाहेर आलB. या अपघातात \फनीसFया मदचाू अखंड गंभीरSरHया दखावलाु गेला. तरBहB Hयानंतर तो लगेचच बसू आ.ण बोलू शकला. लवकरच कामावर परतला. परंतु अपघातानंतर मा तो मैीपण+ू, Eमतभाषी राहला नkहता. या अपघातानंतर, तो शीêकोपी, उम+ट आ.ण अामा.णक बनला होता. HयाFया मानEसक Xमता आ.ण मतीृ आहे तशाच राह?या होHया परंतु kयि(तमHव मा बदलले होते. दसDयाहBु अखंड Xतीत/दखावले?याु kय(ती-अयासात याच कारचे पSरणाम पाहायला Eमळाले. अखंड Xतीत झाले?या लोकांमTये Eभडतपणा, संवेदनशीलता आ.ण नैMतक तक+ कमी झालेले दसनू आले. Hयांची नैMतकता वत+नापासनू भरकटलेलB दसनू आलB. आईनटाईन यांFया मदतू मTयखंडातील सहचय+ Xे मोठे आ.ण असामा4य आकाराचे होते. ग.णतीय आ.ण अवकाश तक+Xमता यांकSरता हे Xे जबाबदार आहे. उजkया कं भु खंडातील सहचय+ Xे आपणाला चेहरे ओळख यास मदत करते. या Xेास जखम आ.ण अपघाताने इजा झा?यास अशी kय(ती चेहDयावरBल वैEशयांचे वण+न करणे, Eलंग Eभ4नता आ.ण वय ओळखणे इHयादB कj शकेल परंतु kय(ती ओळखणे श(य होत नाहB. म+दू लवXचकता (The Brain’s Plasticity): मदू लव[चकता @हणजे जीवनभर बदल याची मदचीू Xमता होय. अनवांEशकु घटकाबरोबरच kय(ती रहात असलेला पSरवेश, kय(तीFया कतीृ हे घटक मदू लव[चकतेवर पSरणाम करत असतात. मदू लव[चकता हB मदतू घडनू येत असते: १. जीवनाFया स^वातीलाु: जेkहा अपSरप(व मदू वतःचे संघटन करत असतो. munotes.in

Page 83

83 २. मदलाू दखापतु झा?यास: मदकडनूू गमाव?या गेले?या काया+ची भरपाई करणे आ.ण उव+Sरत मदचीू काय+Xमता वाढ'वणे. ३. ौढ झा?यानंतर: जेkहा जेkहा नवीन काहBतरB Eशकले आ.ण लXात ठेवले जाते. लवXचकता आ6ण म+दू इजा (Plasticity and brain injury): मदलाू इजा झा?यास दोन गोटB होतात - १. दखावले?याु नसपेशींची पनMन+Eमतीु होत नाहB. तमFयाु Hवचेवर काप/इजा झा?यास Hया HवचेवरBल पेशी प4हाु Mनमा+ण होतात आ.ण जखम भjन येते परंतु नसपेशींFया बाबतीत असे घडत नाहB. जर मtजारtजलाु इजा झालB तो तटलाु तर kय(ती कायमची अधाYगवायू त बनते. २. मदFयाू 'वEशट Xेाकडनू 'वEशट कायC होणे हे पव+ू Mनधा+Sरत आहे. जर नवजात kय(तीत चेहरा ओळख याचे, कंुभखंडातील Xे Xतीत झाले तर Hयानंतर तो कधीच चेहरे ओळखू शकणार नाहB. तथा'प, या .ख4न पSरिथतीत एक चंदेरB आशावाद आहे. काहB नसपेशीय उती या Xतीला उHतर @हणनू फे ररचना कj शकतात. वर उ?ले.खले?या माणे, मदू सतत बदलणारा आहे, तो नवनवीन अनभवु आ.ण अ?पशा दघ+टनाु यांFयाशी जळवनुू घे यासाठ नवनवीन माग+ तयार करत असतो. लहान मलांमTयेु, गंभीर XतीनंतरहB मदू लव[चकता Mनमा+ण होते. परंतु, पनMन+Eमतीु कSरता 'व'वध खेळ/उप]म यां_वारा नसपेशींना उ'पत करणे आव;यक असते. Yतबंध-ेZरत उपचारतं (Constraint-Induced Therapy): मदलाू नकसानु झालेलB मलेु \कवां दखापतु झाले?या ौढ kयि(त या लोकांमधील हतकारक नैप यु सधाुराकSरता Mतबंध-ेSरत उपचारतं वापरले जाते. या उपचार तंा_वारा मदपेशींFयाू जाÅयाची प4हाु बांधणी के लB जाते. या उपचार तंात तtU kय(तीकडनू ^yणाला आह के ला जातो कg, Hयांने चांग?या पKतीने काय+ करणाDया शरBराFया अवयवाचा वापर कर याऐवजी जे अवयव (हात \कवां पाय) चांग?या रBतीने काय+ करत नाहB Hयांचा उपयोग करावयाचा आहे. यामळेु मदकडनूू या अवयवांना हल'व याची नवीन णालB 'वकEसत होते. उदाहणाथ+, ५० वषC वयाFया सज+नला मदू आघाताचा सामना करावा लागला. Hयात Hयाचा डावा हात अधाYगवायतू बनला. उपचाराFया वेळी या ^yणाFया चांग?या हातांऐवजी डावा दखावलेलाु हात वापjन Hयाला टेबल वFछ कर यास सां[गतला. सु^वातीला ^yणाला हे काय+ अश(य वाटले. Hयानंतर हळहळूू ^yणाकडनू तो हात कशा पKतीने हाला'वला जातो हे काय+ आठवनू के ले गेले. Hयानंतर ^yणाकडनू याच डाkया हाताने लेखन करणे, टेMनस खेळणे इHयादB \]या के ?या जावू लाग?या. मदकडनूू के लB जाणारB कायC Xतीततेमळेु थांबलB होती परंतु munotes.in

Page 84

84 योyय EशXणानंतर या काया+चे आपोआप मदतू चांग?या भागाकडे थानांतर झाले होते (डोईग, २००७). अंधHव आ.ण कण+ब[धरता यात वापर यात न आलेले मदू Xे इतर काया+कSरता वापरले जाते असेहB संशोधनातनू लXात आले आहे. जर अंध kय(ती ëेलEलपी वाच याकSरता HयाFया एका बोटाचा उपयोग करत असेल तर HयाFया मदतीलू पश+ वेदन कSरता असलेले मदू Xे (मितक) आपोआपच 'वताSरत होईल. इतर लोक पाह याकSरता िजत(या Xेाचा वापर करतील Mततकेच Xे हे लोक पश+ वेदनाकSरता वापरतील. कण+बधीर लोकांमTये परBसारBय VटB का असते याचे उHतर देखील मदू लव[चकतेमधनू Eमळते. जे लोक बोल याकSरता फ(त संकेतांचा वापर करतात, HयांFया ऐक याकSरता वापरात येणाDया Xेाला, कंभखंडालाु, कोणतेहB संकेत ाnत होत नाहBत. अशावेळी, हे लोक V;य माहती हण कjन Hया माहतीवर संकरण करतात याच माणे, जर डाkया गोलाधा+त मदू गाठ (यमरु) झा?याने भाषादोष उáवला तर उजवा गोलाध+ भरपाई करतो. जर बोटाला श\]या झालB तर मितकFया tया भागाला या बोटाकडनू माहती ाnत होत होती तो मदू भाग आता शेजारFया बोटाकडनू माहती Eमळ'वतो, शेजारचे बोट अ[धक संवेदनशील बनते. चेता-उKपKती (Neurogenesis): मदू जरB उपलwध असले?या उतींचे फे र संघटन कjन द^तु होत असतो तरB काहBवेळा हे काय+ नवीन मदू पेशी Mनमा+ण कjन देखील के ले जाते. या \]येला चेता-उHपHती असे @हटले जाते. नसपेशींची संfया ह Mनि;चत असते आ.ण मदू परBप(वतेनंतर या पेशींमTये Mतकतीृ होत नाहB अशी धारणा \कHयेक कालावधी पासनू होती. परंतु १९९० मTये, मानव आ.ण उं दBर, पXी आ.ण माकड सारfया ा यांFया मदतू चेता-उHपHती होत अस?याचे दसनू आले आहे. या नkयाने Mनमा+ण होत असले?या नसपेशी मदतू खोल क x थानी Mनमा+ण होऊन मदFयाू इतर भागाकडे थानांतरBत होतात. तेथे Hया शेजारBल नसपेशी सोबत संबंध था'पत करतात. धान टेम पेशी (Master stem cells) या कोणHयाहB मदपेशीू 'वकEसत कj शकतात असे मानवी गभा+त लXात आले आहे. मदतनूू टेम पेशी घेऊन Hया कvमरBHयाृ 'वकEसत कर याचा यHन कर यात आला तेkहा पेशी 'वभाजन \]या _वारा मोठा भाग बनलेला दसनू आला. जर टेम पेशी मानवी मदतू Xतीत भागात सोड?या तर वतःहनू या पेशींचे Hया ठकाणी Hयारोपण होईल. या संशोधनाने मदू Xतीत ^yणांमTये नवीन आशावाद Mनमा+ण के ला आहे. तथा'प, या \]येवर अनेक वत+न, पया+वरण, औषधीशा आ.ण जैवरासायMनक घटक पSरणाम करतात. उदाहरणाथ+, kयायाम, झोप, तणावरहत परंतु उHतेजन देणारा पSरवेश, आहार इHयादB घटक नैस[ग+क SरHया चेता-उHपHतीवर पSरणाम करतात. पळणे, EशXण, योग यांसारखे mदयर(ताEभसरण संबं[धत kयायाम देखील चेता उHपHतीला उपयोगी ठरतात. आहारात देखील मदचेू आरोyय आ.ण चेता-उHपHती munotes.in

Page 85

85 महHवाची भEमकाू ठरते. अMत \]या के लेलB साखर आ.ण अMत\]या \]या केलेलं अ4न मदवरू हाMनकारक ('वपरBत) पSरमाण करतात, ते टाळावयास हवे. wलबेरBू, ीन चहा, मसाले आ.ण हळद हे चेता उHपHती ला पोषक ठरतात. Tयान धारणेFया भावातनू मदFयाू 'व'वध Xेांत HयावरBल करडे xkय (े-मटरॅ) यात वाढ झालेलB दसनू येते. Tयान धारणेतनू अ;वमीन आ.ण मदू उHपती यावर देखील Tयान धारणेचा चांगला पSरमाण झालेला दसनू येतो. 4.3.3 #वभ<त मद+ू गोलाधJ; मदतील+ू उजवा आ6ण डावा फरक ( O u r divided brain; right-left differences in the intact brain) #वभािजत म+दू (Split Brain): उपरो(त चचतC आपण पाहले आहेच कg, आप?या मदचेू दोन सारखे दसणारे गोलाध+ आहेत- डावा गोलाध+ आ.ण उजवा गोलाध+ जे वेगवेगळी कायC पार पाडतात. कॉप+स कलोजमॅ सारfया नसपेशीय तंतंनीू हे दोन गोलाध+ एक जोडले गेलेले आहेत. दोन गोलाधाYमTये संदेश वहनाचे काय+ कॉप+स कलोजमॅ माफ+त होत असते. एका संशोधनात, डॉ(टरांकडनू आपमाराची समया ( s e i z u r e s ) असले?या ^yणाFया मदतीलू कॉप+स कलोजमॅ हा अवयव काढनू टाकला. या श\]येFया पSरणामातनू seizures थांबले होते आ.ण मदू दभंगनहBुु kयि(तमHHवात कोणताहB बदल झालेला दसनू आला नाहB. कॉप+स कलोजमॅ काढनू टाक?याचा पSरणाम अयास यासाठ आणखी अनेक योग कर यात आले. या योगांतनू हे लXात असे आले कg- अ) दभंगलेलेु मदू असले?या ^yणांना जेkहा फ(त डाkया V;य Xेाला Mतमा दाख'व यात आलB तेkहा Hयांना पहले Hयाचे नाव सांगता आले नाहB. या कारचा अनभवु तीन टnnयात पट करता येईल: (१) डाkया V;य Xेाने Mतमा पाह?यावर Hया Mतमेची माहती फ(त मदFयाू उजkया भागाकडे पाठ'व यात आलB; (२) बDयाच लोकांFया बाबतीत, वाचा Mनयंण क x हे डाkया मदतू असते; आ.ण (३) मदFयाू दोन गोलाधाYमधील संवाद थांब'व यात आला. @हणनू, ^yणाला Hयाने उजkया मदनेू काय पाहले हे सांगता आले नाहB. ब) दभंगलेलेु मदू असलेले ^yण अनोळखी/गढू वतलाू HयांFया फ(त डाkया हाताने पश+ करत असतील, आ.ण HयांFया मदFयाू उजkया V;य Xेाकडे Hया वतबलू कोणतेहB संदभ+ Eमळत नसतील तर अशावेळी ^yण HयांFया उजkया मदलाू काय समजते याबाबत काहBच सांगू शकणार नाहB. या कारचा अनभवु तीन टnnयात पट करता येईल: (१) Hयेक गोलाधा+त शरBराFया 'व^K बाजचेू (डावा गोलाध+ असेल तर उजवी बाजू) पश+ Uानाचे क x असते (2) बDयाच लोकांFया बाबतीत, वाचा-Mनयंण क x हे मदFयाू डाkया बाजसू असते; आ.ण (३) मदFयाू दोन बाजंमधीलू (गोलाध+) संवाद हा Mतबं[धत असताना अशा वेळी वाचा-Mनयंण क x हे मदFयाू उजkया बाजसू असते. अशा munotes.in

Page 86

86 पSरिथतीत योyय पश+ Uान हवे असेल तर उपकास पश+ देखील उजkयाच हाताने kहावयास हवा. क) गझेMनगाॅ आ.ण पेरì ( G a z z a n i g a a n d S p e r r y ) यांचे दभंगलेलाु/'वभािजत मदू वरBल संशोधन आज अMतशय महHवाचे ( l e g e n d a r y ) ठरत आहे. 'वभािजत मदू लXणसमहू असले?या ^yणात डावा हात आ.ण पाय Mनयंvत करत असलेला उजवा गोलाध+ डाkया गोलाधा+हनू वतंपणे काय+ करतो आ.ण kय(तीची तक+Mनठ Mनण+य घे याची \]या देखील वतंपणे चालते. डाkया गोलाध+कडनू तक+Mनठ Tयेय गाठ याकSरता आदेश दले जातात तर उजkया गोलाधा+कडनू अबोध इFछांमधनू आले?या संघष+मय इFछा पण+ू हो याचा यHन के ला जातो, थोड(यात यातनू दभंगलेलेु kयि(तमHव kय(त होते. 'वभािजत मदू श\]या झाले?या काहB लोकांमTये डावा आ.ण उजवा मदू यांFया काया+त अMनयंvत वतंता अनभवावयासु EमळालB. मग, ^yण डाkया हाताने सदरा (शट+)चे बटन काढेल तर उजkया हाताने तेच बटन लावले जाईल. दसDयाु ^yणाFया बाबतीत, उजkया हाताने फळीवरBल सामान काढले जाईल तर डाkया हाताने ते परत फळीवर ठेवले जाईल. पेरB (१९६४) @हणतो, या कारची श\]या (मदू 'वभाजन) लोकांना दोन मनांमTये 'वभाजते. दोनहB मदू वतंपणे एकाच वेळी 'व'वध आकHयाृ समजू शकते, आ.ण सचनांचेू पालन करते. ड) गझेMनगाॅ यांFया संशोधनातनू उजवा गोलाध+ अनमानु काढ यात कमी पडतो. याउलट, 'वकEसत डावा गोलाध+ अनमानु काढ यात अMतशय कशलु आहे. डाkया मदकडनूू 'व'वध पSरिथतींत (अनेक बाबी एक असताना) अथ+पण+ू काय आहे हे शोधनू काढले जाते, 'वकळीत/गÜधळाFया पSरिथतीत योyय ]म काय हे शोधनू काढले जाते. घडणाDया गोटBंचे 'व;लेषण कjन घटना तशीच ‘का’ याचे उHतर डावा गोलाध+ Eमळवनू देतो. जेkहा दोन मन संघषा+त असतात, यावेळी डावा गोलाध+ न समजले?या गोटB तक+ कjन समजनू घे याकSरता यHन करतो असे गझेMनगाॅ यांनी संशोधनातनू मांडले आहे. उदाहरणाथ+, जर ^yण उजkया गोलाधा+ने दलेलB चाल याची आUा पाळलB तर डाkया गोलाधा+ला चाल यास स^वातु का के लB हे माहत नसते. तरBसKाु ^yणाला तो का चालतो आहे असे 'वचारले तर ‘मला माहत नाहB’ असे सांग याऐवजी डावा गोलाध+ मी घरात कोक घे यासाठ’ जात आहे असे सधाSरतु उHतर देईल. यातनू आप?या वत+नास अनलXूनु डावा गोलाध+ लगेचच 'वचार करतो, वत+नाची मीमांसा करतो हेच EसK होते. म+दू एकसंघ अस[यास उज\या-डा\यातील फरक ( R i g h t - L e f t D i f f e r e n c e s i n the Intact Brain): 'वEशट काय+ कर यासाठ 'वEशट भाग असलेला असा सम मदू आहे असे मत मायस+ यांनी दभंगलेलाु मदू असलेले आ.ण एकसंघ मदू असलेले या लोकांवरBल संशोधनातनू मांडले. @हणनू आपण डोÅयांनी (कोणHयाहB उपकरणाEशवाय) दोनहB गोलाधाYचे MनरBXण के ले तर ते सारखेच दसतात. तथा'प, या गोलाधाYकडनू वेगवेगळी munotes.in

Page 87

87 कायC एक के ?यास समता (संपण+ू) अनभवावयासु येते. एकसंघ असले?या लोकांमTये देखील डावा आ.ण उजवा मदू यांFया मानEसक XमतांमTये फरक आढळनू येतो. डावा गोलाधJ T h e l e f t h e m i s p h e r e : भाषा XमतेकSरता डावा गोलाध+ हा उजkया गोलाधा+हनू अ[धक जबाबदार दसनू येतो. डाkया गोलाधा+त गंगीु आणणारे औषध इंजे(शन _वारा टोच?यास बोल याची Xमता जाते. सांकेMतक भाषेने संवाद साधणाDया लोकांFया बाबतीत देखील हेच घडते. ऐकू येत असलेले लोक डाkया गोलाधा+चा उपयोग बोल या 'वषयी माहतीचे संकरण कर याकSरता करतात तर कण+बधीर लोक डाkया गोलाधा+चा उपयोग सांकेMतक भाषा 'वषयी माहतीचे संकरण कर याकSरता करतात. डाkया गोलाधा+स XMत/इजा झा?यास, कण+बधीर kय(तीची सांकेMतक खणाु कर याची Xमता लोप पावेल जसे बोलणाDया kय(तीची बोल याची Xमता लोप पावते. भाषेचा शwदशः अथ+ दे याचे काय+ डावा गोलाध+ चांग?या कारे करतो, उदा. पाय या मखु शwदाबरोबर डावा गोलाध+ टाच या शwदाला बरोबर ओळखेल. उजवा गोलाधJ The right hemisphere: उजवा गोलाध+ हा अनमानु काढ यात चांगला आहे. उदा. पाय, रडणे आ.ण काच हे शwद एक येतात तेkहा उजवा गोलाध+ Hयातन ूकापलेले असाच अथ+ काढेल. उजवा गोलाध+ आपणाला पुढBल गोटBंकSरता मदत करतो अ) व-जाणीव 'वकEसत करणे. ब) बोल यात अथ+पण+ताू ये याकSरता आवाजात चढउतार आणणे. या Xेात XMत (खराबी) Mनमा+ण झा?यास पढBलु दोष Mनमा+ण होऊ शकतात: १. अधाYगवायू झाले?या पायांना हल'व याबाबत आहB बनणे. २. इतरांचे HयांFयाशी असलेले संबंध ठर'वणे जड जाते उदाहरणाथ+, वै_यकgय kयावसाMयक (डॉ(टर, नस+) यांना देखील ते कटंबीयुु मानतात. ३. आर;यात वतःलाच ओळखू शकत नाहB ४. वतःFया शरBराचे अवयव इतरांFया मालकgचे आहेत असे घो'षत करणे उदाहरणाथ+, हे हात माîया पतीचे आहेत. थोड(यात, आपण सामा4य kय(तीत डावा गोलाध+ आ.ण उजवा गोलाध+ यात तलनाु कj शकतो. डावा म+दू भावी असलेले लोक (Left Brain people): १. संवेदन सारखी उये पण+ू करताना उजवा मदू काय+रत असतो आ.ण भाषा 'वषयक उये पण+ू करताना डावा मदू काय+रत असतो. munotes.in

Page 88

88 २. डावा मदू भावी असलेले लोक तक+Mनठ, शािwदक सचनांनाू Mत\]या देणारे, Mनयंvत, पKतशीर, सरळ सचनांचेू पालन करणारे असतात. गोटBंकडे पाहनू, तक+Mनठ 'वचार करत आ.ण ]मवार पKतीने ते समया सोड'वतात. ३. डावा मदू भावी असणारे लोक ;न सोड'वताना यादB कर यास ाधा4य देतात. ते दBघ+कालBन वेळापक करणे आ.ण दैनंदन Mनयोजन करणे पसंत करतात. संकेत लXात घेणे, शwद लXात ठेवणे आ.ण ग.णतीय समया सोड'वणे यात Hयांना कोणतीहB अडचण येत नाहB. ४. [च\कHसक वाचक असतात. ५. भाषेFया आधारे ते 'वचार करतात आ.ण लXात ठेवतात. ६. बोलणे आ.ण Eलहणे याला ाधा4य देतात. ७. बह'वधु पया+य असले?या चाच या सोड'व यास ाधा4य देतात. ८. भावना Mनयंvत असतात. ९. rेणीबK अ[धकाराला महHव देतात. १०. खपू बोलतात. ११. कारण आ.ण पSरणाम पKतीने पाहतात. १२. पवGू Eमळ'वलेलB आ.ण सू बK माहतीवर गोटB लXात घेतात. उजवा म+दू भावी असलेले लोक (Right Brain People): १. उजवा मदू भावी असलेले लोक एखा_या बाबीFया पण+Hवाकडनुू HयाFया लहान लहान भागांकडे अशा पKतीने माहतीचे संकरण करतात. पह?यांदा आशय समजावनू सां[गत?याEशवाय Hयांना संपण+ू kयाfयान समजणे अवघड जाते. २. रंगा'वषयी संवेदनशील असतात. ते rेणीबKता समजनू घे याकSरता रंगांचा वापर करतात. ३. HयाFया भEमकाू ठाम असतात. खDया वतंनाू पाहणे, अनभवणेु आ.ण पश+ करणे पसंत करतात. उजवा मदू भावी असलेले लोक सव+काहB नजरेत सामावनू ठेव याचा यHन करतात. ते कतीशीलृ सचनांचेू अनपालनु करतात. ४. Hयांना Eल.खत वjपाFया गोटB Eशक यास अडचण ये याची श(यता असते. काय @हणायचे आहे ते Hयांना समजते परंतु HयाकSरता योyय शwद सापडत नाहBत. ५. ते शwदांना HयांFया संदभा+सह पाहणे आ.ण 'व'वध सेू कशी काय+ करतात हे पाहणे पसंत करतात. EशXणातनू, ]gयाEशलतेतनू ते चांग?याकारे Eशकतात. ६. Hयांना एfया_या गोटBचे अंतUा+न (मम+) पटकन कळते. समयेला योyय उHतर Hयांना माहत असते परंतु ते उHतर कसे आहे हे मा Hयांना समजत नाहB. ;न मंजषेतु (quiz) देखील योyय उHतर काय असेल याचे Hयांना अंतUा+न (मम+) कळते munotes.in

Page 89

89 आ.ण ते Hयाबाबत बDयाचदा बरोबरहB असतात. ते रचना (पटन+ॅ) लXात घेतात, kय(तीMनठ तक+ करतात आ.ण समया सोड'वतात. ७. मदचाू उजवा भाग एकसमानता आ.ण अथ+ यावर लX क  x त करतो. एखादB बाब बरोबर आहे असे वाटले तर तसे सांगतो देखील. ८. दशा सांगताना, ते हातांचा वापर करतात आ.ण ठकाणांची नावे देखील सांगतात. ४.४ समारोप – हात ाधा>य (CLOSE-UP - HANDEDNESS) kय(तीकडनू हातांचा उपयोग करताना kय(ती कोणHया हाताने कायC कर यास ाधा4य देते Hयावjन हात ाधा4य ठरते. ाधा4याFया हाताने kय(तीकडनू चांगले काय+ के ले जाऊ शकते तर ाधा4य नसले?या हाताने काय+ के ?यास Mततके चांगले काय+ होत नाहB. ाधा4य हात याचे तीन कार दसनू येतात. उजवा ाधा4य हात, डावा ाधा4य हात आ.ण दोनहB हातांनी ाधा4यांनी काय+ करणारB kय(ती. जवळजवळ ९० ट(के लोकांचा उजवा हात ाधा4याचा असतो तर १० ट(के लोकांचा (जात कjन प^षु) धा4य हात डावा दसनू येतो हे सव+rतु आहे. फारच थोडे लोक आहेत जे दोनहB हातांचा वापर भावीपणे करतात, उदा. ते Eलखाण उजkया हाताने आ.ण खाणे डाkया हाताने कj शकतात. उजkया हाताने कायC करणारे लोक वाचा संबं[धत माहतीचे संकरण मदFयाू डाkया गोलाधा+त करतात आ.ण Hयांचा डावा गोलाध+ उजkया गोलाधा+हून थोडासा मोठा असतो. डावा हात ाधा4याचा असणारे थोडेसे वेगळे असतात. Hयातील बरेच वाचा संबं[धत माहतीचे संकरण डाkया गोलाधा+तच करतात परंतु काहB वा[चक माहतीचे संकरण उजवा गोलाध+ आ.ण दोनहB गोलाध+ यांमTये के ले जाते. उजवा हात ाधा4याचा अस?याचे सव+च मानवी संकतींमTयेृ दसनू आले आहे अगदB माकडे आ.ण [चंपांझी सV;य माकडांमTये देखील. खरेतर, उजवा ाधा4याचा हात असणे हे संकतीृ Mनमा+ण हो याFया आधीपासनू देखील दसनू आले आहे. उदा. १० पैकg ९ Eशशु HयांFया उजkया हाताचा अंगठा चोखताना दसनू येतात. मानव आ.ण इतर ा यांमTये उजkया हाताचे ाब?य अस याची साव+vकता जनकेु आ.ण ज4मपव+ू घटक जबाबदार अस?याचे स[चतू करतात. डावा हात ाधा4याचा असणे हे चांगले नाहB अशी लोकांची धारणा आहे. उजवा ाधा4याचा हात चांगला कg डावा यावरBल संशोधने Eमr Mनकष+ दश+'वतात. वाचन अXमता, वावडे (एलजG), अध+Eशशी असलेले बरेच लोक डावखरेु असतात. याउलट, जादगारु, ग.णतीय तtU, kयावसाMयक बेसबॉल खेळाडू, \]केट खेळाडू, कलाकार आ.ण वात'वशारदु यातील बरेच डावखरेु अस?याचे EसK झालेय. इराण मTये झाले?या संशोधनात 'व_यापीठ वेश परB}Xत डावखरेु असले?या 'व_याÖयाYनी सव+च 'वषयांत छान काय+ के ले (नो^.झयन आ.ण सहकारB, २००३). थोड(यात, उजवा हात ाधा4याचा असणे डावखरेु अस यापेXा चांगले असते असे @हणणे अवघड आहे. munotes.in

Page 90

90 ४.५ तमचीु गती तपासनू पहा (CHECK YOUR PROGRESS) टपा Eलहा अ) मदकं धू ब) 'पयEशकाु ंथी क) हायपोथलमासॅॅ ड) एम.आर.आय आ.ण एफ.एम.आर.आय इ) मदकवचु साहचय+चे महHव फ) मदू लव[चकता ग) हातांचे ाधा4य ४.६ सारांश (SUMMARY) या घटकात आपण पाहले कg Hयेक मानसशाीय गोट जीवशाीय देखील असते. आपण अंतःावी ंथी संथेचा पSरणाम पाहला. अंतःावी ंथी संथा शारBSरक वाढ, आkहानांना सामोरे जाणे आ.ण 'व'वध भावना यांवर पSरमाण करते. आपण मदू आ.ण Hयातील जटलता पाहलB आहे. मदू समजावनू घे याकSरता आपण ई.ई.जी., एम.आर.आय., पी.ई.टB या तंांचा अयास के ला आहे. मदू गाभा हा मदू कंध, चेताXेपक, जालरचना बंध, लहान मदू यांनी बनलेला आहे. नवीन मदू आ.ण जनाु मदू यांFया भागांमTये Eलंबीक यंणा आहे. Eलंबीक यंणा हB अEमyडला, अधःचेताXेपक, आ.ण अ;वमीन यांनी Eमळनू बनलेलB आहे. नवीन मदू हा मदचाू उFच भाग, मदू आवरणाचा/कवचचा आहे. मदू आवरण हे दोन गोलाध+ आ.ण चार खंड यांनी Eमळनू बनलेला आहे. महासंयोजी 'पंड या दोन गोलाधाYना जोड याचे काम करतो. दोनहB गोलाधाYची कायC Eभ4न व^पाची असलB तरB ते परपरांना अनjपु काय+ करतात आ.ण एक भाग Xतीत झा?यास दसराु भाग Hया भागाची कायC पार पाडतो. @हणजे मदू काया+त लव[चकता दसनू येते. अखंड दखावलाु गे?यास kयि(तमHवात काय बदल होतो यावर देखील आपण वाचन के ले आहे. मदू 'वभाजनातनू फे फरे सारfया त]ारB देखील थांबू शकतात. मदू 'वभाजनातनू लोकांना येणाDया समया 'वषयी आपण अयास के ला तसेच उजवा गोलाध+ आ.ण डावा गोलाध+ यांमधील फरक पाहला. घटकाFया शेवटB हातांचे ाधा4य वत+नावर कशा पKतीने पSरणाम करते हे देखील पाहले. याचा अथ+ डावखरेु लोक उजवा ाधा4य हात असले?या लोकांहनू कसे Eभ4न आहेत हे पाहले. मला आशा आहे आपणास अáतु अशा मदबलू माहती रंजक वाटलB असेल. ४.७ Tन munotes.in

Page 91

91 १. अंतःावी ंथी नससंथेकडे माहतीचे वहन आ.ण आंत\]+या कशा पKतीने करते? २. कोणती संरचना मदकं धु बनवते आ.ण मदकं धु, चेताXेपक आ.ण अनमितुक यांची काय+ कोणती आहेत? ३. Eलंvबक यंणेची रचना आ.ण कायC काय आहेत? ४. मदू कवचाFया 'व'वध भागांची कायC काय आहेत? ५. मदू लव[चकता यावर स'वतर टBप Eलहा. ६. मदू गोलाधाYFया काया+'वषयी मदू 'वभाजनामधनू काय लXात येते? ४.८ संदभJ 1) Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 92

91 घटक - ५ अययन - १ घटक रचना ५.० उये ५.१. तावना ५.१.१ अययन ५.१.२ अययनाची वैशये ५.१.३. अययनाचे कार ५.२ अभजात अभसंधान ५.२.१ इवान प#हलॉ#हॅयां(या योगा+वारा अभजात अभसंधान समजावनू घेणे ५.२.२ प#हलॉ#हचेॅ योगदान ५.३ साधक अभसंधान ५.३.१ िकनर यां(या योगा+वारे साधक अभसंधान समजावनू घेणे: ५.३.२ िकनरचे योगदान ५.४ अभजात आ4ण साधक अभसंधानातील भेद ५.५ सारांश ५.६ 6न ५.७ संदभ8 ५.० उये: या घटकाचा अ;यास के <यानंतर त=ह>ु पढ>लु बाबींशी अवगत होणार आहात :  अययनाची #याBया आ4ण वैशये.  अययन संबंCधत DवDवध सEांतांबाबत मखु पैलू  अययना(या DवDवध सEांतांमधील फरक करणे ५.१. तावना: अययन ह> सवा8त महHवाची मानवी Iमता आहे. कदाCचत त=ह>ु अययन =हणजे नकHयाचु होणाJया पर>IेपवKू काय करायला हवे, तास संप<यावर वगा8तनू बाहेर पडताना मळDवलेले Nान, Oकवां सरावातनू त=ह>ु ाPत केलेले कौश<य या पEतीने पहात असाल; परंतु हे बदल अययनाचा एक घटक आहेत. खरेतर, अययन फSत munotes.in

Page 93

92 आपण काय Nान मळDवले आ4ण वत8न आHमसात के ले हे पट करत नाह>. तर अययन हे #यापक माणात सामािजक Tया सयोUयु आ4ण अयोUय वत8न आ4ण Hयामागील DवभVन मानसशाWीय OXया पट करते. अययनामळेु बदलास सामोरे जाYयाकZरता आव6यक भावी शैल> [नमा8ण होYयास मदत होते. गरम असले<या टो#हला हात न लावणे, शाळेपासनू घरापय\तचा रता शोधणे, भतकाळातीलू मदत केलेले Oकवां असहकाय8शील लोक ओळखणे, इHयाद> अययनामळेचु शSय होते. अनभवातनुू न शक<यास आययु खपचू अपण8ू आ4ण अIम बनेल. DवDवध सामािजक आंतOX8या पट करणे; संदUध पZरिथतीत महHवाचे, वहताचे [नण8य घेणे; फायदे आ4ण तोटे यांचे योUय ग4णत कसे मांडणे; इHयाद> अययन तHवां(या अ;यासामळेु शSय होते. आपण _या _या गोट>ंचा Dवचार करतो आ4ण जे जे करतो, ते अययनामळेचु शSय आहे. बोल> भाषा, Dवचार, अभवHतीृ, समजतीु (धारणा), येय, समायोजन-असामायोजन, आ4ण #यिSतमHव वैशये इHयाद>ंमये अययन महHवाची भमकाू बजावते. या करणातनू आपण अययन कशा कारे मानसक OXयांमये महHवाची भमकाू बजावते, हे पाहणार आहोत. ५.१.१ अययन : Oकबलं ( K i m b l e ) यां(या मते अययन =हणजे, ”सरावा(या पZरणामातनू #यSती वत8नात होणारा सापेIतः कायम वcपाचा बदल.” थोडSयात, अययन =हणजे सराव आ4ण अनभवु यां(या पZरणामातनू #यSतीतील Nानात वा वत8नात सापेIतः िथर वcपाचा होणारा बदल होय. #याखेतील महHवाचे घटक: 1) अययन =हणजे चांग<या Oकवां वाईट वcपात वत8न बदल. 2) सराव आ4ण अनभवु यातनू बदल घडनू येतो. 3) वाढ आ4ण पZरपSवता यां(या पZरणामातनू होणाJया बदलास अययन =हणत नाह>. 4) बदल हा सापेIतः िथर वcपाचा आ4ण द>घ8 काळ दसणारा अस<यास अययन =हणता येईल. 5) जोपय\त नवीन पZरिथती [नमा8ण होत नाह>, तोपय\त अययना(या पZरणामातनू झालेला वत8न बदल दसनू येत नाह>. ५.१.२ अययनाची वैशये: 1) अययन हे आययभरु सातHयाने होणारे मानवी वत8नातील िथHयंतर आहे 2) अययन हे #यSती(या अ#यSत बDEमHताु आ4ण इतर Iमतांवर अवलंबनू असते munotes.in

Page 94

93 3) एखादे येय/काय8 शकYयाकZरता आव6यक Oकमान Iमतेशवाय अययन होणे शSय नाह>. जर येयाचे वcप गंतागंतीचेुु असेल, तर उ(च वcपा(या Iमतांची गरज भासते. 4) अययन हे कालसापेI, वैकासक असते. अययन पर>पSवतेशी देखील संबंCधत असते. #यSतीची पZरपSवता हा देखील अययनाचा महHवाचा घटक आहे. 5) अययनाकZरता पZरिथतीजVय घटक जसे संधी आ4ण सDवधाु या महHवा(या असतात. 6) शकलेले योUय Oकवां वीकतृ असतेच असे नाह>. #यSती चांग<या-वाईट सवयी शकत असते. अययन हे नेहमीच अभ#यSतीजVय असतेच, असे नाह>. अभवHतीृ आ4ण भावना देखील शकले<या असतात. 7) अययनात #यSती सामािजक, भाव[नक आ4ण बौDEक Tया सहभागी असते. आवड आ4ण अययन यांमये धनाHमक संबंध आहे. _या गोट>ंमये #यSतीला अभfची असते, Hया गोट> #यSती अCधक चांग<या कारे शकते. बJयाच मलांनाु खेळ खेळणे हे ग4णतीय वग8मळू शोधYयापेIा आवडीचे वाटते =हणनू ते खेळ लवकर शकतात. 8) बIीस/बलनातनू अययन सहज घडते. शIेपेIा बgIसांसाराBया बलानातनू अययन जात भावी बनते. 9) अययन नेहमी उलIी असते. ह> उटे [नर>Iण करता येYयाजोUया वत8नातनू #यSत होतात. =हणनचू, अययन ह> जीवनातील एक महHवपण8ू OXया आययाबरोबरु आ4ण आययाचीु OXया =हणनू पाहले जाते. अययन ह> संक<पना #यापक आहे आ4ण ती मानवी जीवनात अनेक कारे पोहोचल> आहे. #यSती जीवना(या Hयेक Iणी काह>तर> शकत असते ५.१.३. अययनाचे कार : रोबट8 गाUने (१९८५), यां(या मते अययनाचे ०८ कार आहेत. i) संकेत अययन ii) उीपक अययन iii) शंखलाृ iv) शािjदक साहचय8 v) बहDवधु भे+बोधन vi) संक<पनांचे अययन vii) तHवांचे अययन viii) समया पZरहार अययन संक<पना अ;यासYयाकZरता मानसशाWN _या _या कतींचाृ Dवचार करतात Hयांना पढ>लु चार Dवभागांमये वगKकतृ करता येते : munotes.in

Page 95

94 1) अभजात अभसंधान 2) साधक अभसंधान ) 3) बहDवधु [तOXया अययन 4) बोध[नक अययन या करणात आपण फSत पह<या दोन Dवभागांबल चचा8 करणार आहोत. अभसंधान कारात उीपक-[तOXया साहचया8वर भर देYयात आलेला आहे. इतर दोन Dवभाग जट>ल पZरिथतीत दसनू येतात. जट>ल पZरिथतीत आपणाला उीपक-[तOXया असे पटपणे पZरिथतीबाबत मांडता येत नाह>. ५.२ अभजात अभसंधान (Classical Conditioning): २० #या शतका(या सfवातीलाु, रशयन शर>रत_N इ#हान प#हलॉ#हॅ (१८४९-१९३६) हे कlया(याु पचन संथेचा अ;यास करत होते; ते#हा Hयांना वत8न Dवषयक रोचक अनभवु आला : दैनंदन संशोधना(या कामकाजानंतर प#हलॉ#हॅ हे Hयां(या योगशाळेतील तंWNाला (कम8चार>) बेल वाजवनू इशारा देत. हा इशारा योगशाळा तंWNाने कlयालाु अVन +यावे याकZरता असे. बेल वाज<यानंतर योगशाळा तंWN कlयालाु येऊन अVन देत असे. एक दवस पावलोव यांनी वतः कुlयाकर>ता अVन आणले आ4ण Hयां(या असे लIात आले कn, अVन मळYयापवKचू कlयानेु लाळ गाळणे सfु केलेले होते. यावcन प#हलॉ#हॅ यांना जाणीव झाल> कn, आप<याला अVन मळणार असे समजतात कlयाचेु लाळोHपादन होते; =हणजेच योगशाळा तंWN दसताच, Hया(या दसYयाचे अVन मळणार या अनभवाशीु साहचय8 होते. ५.२.१ इवान प&हलॉ&हॅ यां+या योगा.वारा अभजात अभसंधान समजावनू घेणे: याच OXयेचा सDवतर अ;यास प#हलॉ#हॅ यांनी Hयां(या सहकाया\सोबत सfु के ला. प#हलॉ#हॅ यांनी कlयावरु अनेक योग के ले, _यात Hयेक यHनात अVन देYयाआधी बेलचा आवाज ऐकवYयात आला. अगद> पEतशीरपणे बेलचा आवाज, Hयानंतर ठराDवक वेळेने अVन देणे आ4ण लाळोHपादन Oकती माण झाले हे पाहणे, असा योगXम होता. सfवातीलाु अVन पाह<यानंतर Oकवां Hयाचा गंध घेत<यानंतर कlयाुकडनू लाळोHपादन होत असे, परंतु नंतर काह> यHनांनंतर माW कlयाकडनुू अVन व बेल(या आवाजात सहचय8 [नमा8ण झा<याने बेलचा आवाज ऐक<यानंतर लगेचच लाळोHपादन होवू लागले. प#हलॉ#हॅ यांनी शोधले<या मलभतुू साहचया8Hमक अययन OXयेला अभजात अभसंधान असे =हटले आहे. यात तटथ उपकासोबत (बेल) वतः कZरता नैसCग8क [तOXया [नमा8ण करYयाची Iमता असणारा उीपक (अVन) सादर करावयाचा असतो. munotes.in

Page 96

95 असे दोन उीपक वारंवार सादर के <याने Hयां(यात सहचय8 [नमा8ण होते. आ4ण सहचय8 [नमा8ण झा<यावर तटथ उपकाकडनू देखील वतःकZरता नैसCग8क उपकामाणे [तOXया मळDवल> जाते. खाल>ल आकतीृ Xमांक ५.१ मये ‘बेल आ4ण अVन’ दसत आहेत. अभजात अभसंधानात उीपक आ4ण [तOXया सांगताना Dवशट संक<पना वापर<या आहेत. Hया संक<पना पढ>लु तSHयात द<या आहेत. तSता ५.१ : अभजात अभसंधान संक<पना, उीपक आ4ण वैशय संक2पना उीपक वैशय अनभसंCधत उीपक (US) अVन या उपकात [नसग8तः वतः कZरता [तOXया मळDवYयाची Iमता असते अनभसंCधत [तOXया (UR) अVन कZरता लाळोHपादन अVन पाह<यानंतर नैसCग8क र>Hया लाळ [नम8ती होते अभसंCधत उीपक (CS) बेल हा उीपक नैसCग8क उपकासोबत वारंवार सादर के ला जातो अभसंCधत [तOXया (CR) बेल कZरता लाळोHपादन अVन या नैसCग8क उपकासोबत बेल हा उीपक वारंवार सादर झा<यास, अVन या उपकाकZरता होणारे लाळोHपादन बेल याकZरता देखील [नमा8ण होते आकतीृ Xमांक ५.१ चे [नर>Iण करा. CचW Xमांक १. : अभसंधान [नमा8ण होYयापवKू, अनभसंCधत उीपक (US) [नसग8तः वतः कZरता अनभसंCधत [तOXया मळवत आहे. CचW Xमांक २. अभसंधान [नमा8ण होYयापवKू, अभसंCधत उीपक-बेल (CS), तटथ उीपक कर>ता कोणतीह> [तOXया मळालेल> नाह>. CचW Xमांक ३. अभसंधान [नमा8ण करताना, अभसंCधत उीपक-बेल ( C S ) आ4ण अनअभसंCधत उीपक-अVन ( U S ) यांना एकापाठोपाठ सादर करYयात आले. कlयानेु अVन पाहताच लाळोHपादन, अनअभसंCधत [तOXया-UR) दल>. CचW Xमांक ४. अभसंधान नंतर, अनअभसंCधत उपक-बेल ( U S ) वाजDवताच कlयाकडनुू लाळोHपादन, अभसंCधत [तOXया-(CR) दल> गेल>. उHXांती(या Tट>ने अभसंधान फायदेशीर आहे कारण यामळेु #यSतीत चांग<या आ4ण वाईट घटनां(या पZरणामांचे भाकnत/अपेgIतता करYयाची Iमता Dवकसत होते. क<पना कfया कn, ाणी पह<यांदा अVनाचा गंध घेतात, Hयानंतर अVनाचे सेवन करतात आ4ण Hयानंतर आजार> पडतात. जर #यSतीकडनू अVनाचा गंध (CS) आ4ण अVन ( U S ) यात सहचय8 Dवकसत झाले, तर #यSती लगेचच अVनाचा नकाराHमक पZरणाम लIात घेईल, आ4ण अVन सेवन करणार नाह>. munotes.in

Page 97

96 आकतीृ ५.१ : बेल चा आवाज आ4ण कWाु (अभजात अभसंधान) अभजात अभसंधान ा3पात (model) मलभतुू संक2पना: प#हलॉ#हॅ यांनी अभजात अभसंधानात चार मलभतुू संक<पना शोध<या: 1) अभसं5धत उीपक ( C S ) : मलतःू असंबE उीपक _याचे अनअभसंCधत उपकासोबत सहचय8 [नमा8ण के <यास, यातनू अभसंCधत [तOXया [नमा8ण होते. 2) अभसं5धत 6त78या ( C R ) : अभसंCधत उपकास +यावया(या अययनाजKत (शकलेल>) [तOXयेस अभसंCधत [तOXया असे =हणतात. 3) अनभसं5धत उीपक ( U S ) : जो उीपक कोणHयाह> अभसंधानाशवाय- नैसCग8कर>Hया आ4ण आपोआपच- वतः कZरता [तOXया मळDवतो. 4) अनभसं5धत 6त78या ( U R ) : अनभसंCधत उपकास मलतःू दल> जाणार> [तOXया, जसे अVन पाह<यानंतर तqडात लाळ उHपVन होणे. अभसंधान 78या (Conditioning Process) : प#हलॉ#हॅ आ4ण Hयांचे सहकार> यांनी सहा मखु अभसंCधत OXया सांCगत<या : संपादन, Dवलोपन, उHफत8ू पन[न8माणु, सामाVयीकरण, भेदबोधन आ4ण उ(चrेणी अभसंधान. (१) संपादन/6नमा:ण (Acquisition): अभसंCधत उीपक (बेल) आ4ण अनअभसंCधत उीपक (अVन) यांमधील सहचय8 =हणजे ‘संपादन’/’[नमा8ण’ होय. सोPया शjदांत, अभसंCधत उीपक (बेल) आ4ण अनअभसंCधत उीपक (अVन) यां(या एकsWत वारंवार सादर>करणातनू सहचय8 [नमा8ण होते, सहचया8नंतर अभसंCधत उपकास [तOXया (बेल पाहनू लाळोHपादन) [नमा8ण होते.
munotes.in

Page 98

97 (२) ;वलोपन ( E x t i n c t i o n ) : अभसंCधत उपकासोबत (बेल) अनअभसंCधत उीपक (अVन) सलग काह> वेळा सादर न के <यास बेल कZरता [नमा8ण होणारे लाळोHपादन (अभसंCधत [तOXया) लPतु होऊ लागते. दसुJया शjदांत, अभसंCधत उीपक (बेल), एकटाच सादर के <यास [नमा8ण झालेल> अभसंCधत [तOXया (बेल कZरता लाळोHपादन) हळहळूू लPतु होवू लागते. यास Dवलोपन असे =हणतात. (३) उ<फत:ू पन6न:माणु ( S p o n t a n e o u s R e c o v e r y ) : अभसंCधत [तOXयेचे (बेल कZरता लाळोHपादन) Dवलोपन झा<यावर, पVहाु अगद> एकदा जर> अभसंCधत उपकासोबत (बेल) अनअभसंCधत उीपक (अVन) सादर के ला असता यSताकडनुू पVहाु अभसंCधत [तOXया (बेल कZरता लाळोHपादन) दल> जाऊ लागते. थोडSयात, [तOXये(या Dवलोपनानंतर [तOXया पVहाु [नमा8ण झा<यास Hयास उHफत8ू पन[न8मा8णु असे =हणतात. (४) सामा?यीकरण ( G e n e r a l i z a t i o n ) : दोन भVन अभसंCधत उपकांना (दोन वेगवेगळे बेलचे आवाज) एक सारखीच अभसंCधत [तOXया (बेलकZरता लाळोHपादन) देYयास शकDव<यास, यSताकडनुू Hया दोन उपकांचे सामाVयीकरण घडते. यSतालाु दोन उपकांमये भेद करता येत नाह>. सामाVयीकरणास उHXांती(या Tट>ने लIणीय महHव आहे. आपण जर लाल रंगाचे फळ खा<ले आ4ण Hयामळेु आजार> पडलो, तर जांभtया रंगाचे तसेच फळ खाताना नSकnच पVहाु पVहाु Dवचार कc. जर> ह> दोन फळे भVन वfपाची असतील, Hयांचे घटक भVन असतील, तर>ह> नकाराHमक घटकांचाच Dवचार कc. (५) भे.बोधन ( D i s c r i m i n a t i o n ) : दोन सारखी वैशये असले<या पण संपण8तःू सारBया नसले<या अभसंCधत उपकांना (दोन वेगवेगळे बेलचे आवाज) भVन [तOXया देYयाची वHतीृ (लाळोHपादन आ4ण Dवजेचा झटका) [नमा8ण के <यास Hया सहचया8स भे+बोधन असे =हणतात. उदा. एका बेल(या आवाजास अVन देणे आ4ण दसJयाु बेल(या आवाजास Dवजेचा झटका देणे यातनू दोन आवाजांमये भे+बोधन [नमा8ण के ले जावू शकते. #यSतीकडनू दोन सारBया संवेदत होणाJया पण काया8Hमक Tया भVन असले<या उपकांमये फरक करणे या+वारे शकDवले जावू शकते. (६) उ+चBेणी अभसंधान (Second Order Conditioning): स+यिथतीत अभसंCधत उीपक (बेल) न#याने होऊ घातले<या अभसंCधत उपकाकZरता (आणखी एखादा तटथ उीपक) अनअभसंCधत उीपक =हणनू काय8 करतो. या कार(या अभसंधान Xnयेस उ(चrेणी असे =हणतात. उदा. बेल या उपकास लाळोHपादन ह> [तOXया ाPत झा<यावर बेल वाजDवYयापवKु दवा लाव<यास काह> यHनांनंतर बेल या उपकास मळणार> [तOXया काश या उपकास देखील मळू लागते. munotes.in

Page 99

98 अभजात (प&हलॉ&हॅ Cणत) अभसंधान ;वषयक 6नयम : अभजात अभसंधानात तीन मखु [नयम आहेत. या [नयमांबल संपण8ू माहती पढ>लु माणे. (१) उपनाचा 6नयम (Law of Excitation) : पवKूचा अभसंCधत उीपक (CS-बेल) हा अनभसंCधत उपकासोबत ( U C S -अVन) जोडला गेला असेल तर अभसंCधत उपकास (बेल) उपकाचे गणधम8ु ाPत होतात. =हणजेच, Hयात अभसंCधत [तOXया (लाळोHपादन) [नमा8ण करYयाचे गणधम8ु ाPत होतात, यास उपनाचा [नयम असे =हणतात. (२) आंतFरक ;वलोपनाचा 6नयम (Law of Internal Inhibition): जे#हा अभसंCधत उीपका सोबत अनअभसंCधत उपक वारंवार सादर होत नाह>, ते#हा आंतZरक Dवलोपन [नमा8ण होते. आंतZरक Dवलोपन पढ>लु काह> पZरिथतीमयेच घडते. (i) Dवलोपन (अVन दले गेले नाह>), (ii) दरंगाई (अVन उशराने दले गेले), (iii) अभसंCधत Dवलोपन ([तOXया लPतु पावल>) आ4ण (iv) भे+बोधनाHमक Dवलोपन (दोन अभसंCधत उपाकांमये भेद करता न आ<याने). जर अभसंCधत उीपक वारंवार सादर के ला गेला नाह> तर अभसंCधत [तOXया हळहळूू लPतु होतात. या घटनेस ायोCगक Dवलोपन असे =हणतात. दसJयाु कारात, दोन सारBया उपकांपैकn (बेलचे आवाज-uंग, िSलक) एक उीपक (uंग) वारंवार सादर के ला पण दसराु उीपक (िSलक) नाह> तर दसJयाु उपकाचे Dवलोपन घडते. यास Dवभेदत Dवलोपन असे =हणतात. =हणनू या [नयमाचे समहू Dवलोपन हे वैशय आहे. या Dवलोपनाचे कारण अभसंCधत सहचया8त आहे. (३) बाGय ;वलोपनाचा 6नयम (Law of External Inhibition): या [नयमानसारु उपकातील अमलाvु बदलातनू अभसंधाना(या उीपन Oकवां Dवलोपन OXयांमये फरक होवू शकतो. येथे Dवलोपन आंतZरक घटकांमळेु न घडता बाwय घटकांमळेु घड<याने याला बाwय Dवलोपन असे =हटले जाते. उदा. योग कHया8(या [नयंWणा बाहेर>ल बदल जसे अनाव6यक उीपक [नमा8ण होणे, अथा8त बेल आ4ण अVन यांमये एखादा आवाज, बेल(या आवाजातील बदल वगैरे. ५.२.२ प&हलॉ&हचेॅ योगदान (Pavlov’s legacy): बहतेकु मानसशाWN सहमत आहेत कn अभजात अभसंधान हा अययनाचा एक मलभतूू भाग आहे. जर आपण आज(या अितHवात असणाJया बोधाHमक OXया आ4ण जीवशाWीय Nाना(या आधारे प#हलॉ#हचाॅ सEांत पडताळनू पाहला तर प#हलॉ#हचेॅ Dवचार अपरेु वाटतात. परंतु आपण जर प#हलॉ#ह(याॅ पढचाु Dवचार कर>त असू तर आप<याला हे Dवसcन चालणार आ4ण Oक आपण Hया(या खां+यावर उभे राहनू पढचाु Dवचार कर>त आहोत. प#हलॉ#हचेॅ काम इतके महHHवाचे का राहले? जर Hयाने आ=हाला शकवले असते कn जVयाु कlयांनाु नवीन यSHयाु शकवता munotes.in

Page 100

99 येतात, तर Hयाचे योग फार पवKचू लोक Dवसरले असते. आपण याचा Dवचार का करावा Oक कlयालाु आवाज ऐकवनू लाळोHपादानासाठx अभसंCधत करता येईल? या शोधामये पह<या थानावर असणाJया महHवा(या बाबी: इतर अनेक [तOXयांना इतर अनेक अीपकांबाबत अभजात अभसंधा[नत के ले जावू शकते-खरेतर 6वाट8झ (१९८४) यां(या मते Hयेक जातीमये (गांडळेु, मासे, कWीु, माकडे ते लोक) याची चाचणी के ल> गेल> आहे आ4ण Hयानंतर(या अ;यासातनू हे सE झाले आहे कn कlयावरु केले<या योगातनू जे [नयम समोर आले ते मानवासह सव8 कार(या जातींवर लागू आहेत. प#हलॉ#ह(याॅ काया8+वारे आप<या हे लIात आले Oक अययनासारBया OXयांचा वापर वत[नठु पEतीने के ला जावू शकतो. उदाहरणाथ8 डॉSटर अभजात अभसंधानाचा वापर fUणांना बर करYयासाठx करतात. fUणांना साखरेचे पाणी Oकवां साखरे(या गोtया देऊन सहज बरे करता येते कारण fUणांना वाटते कn Hयां(या डॉSटरांनी Hयांना योUय औषध दले आहे. अशाकारे अभजात अभसंधान हा एक माग8 आहे _यामळेु सव8 ाणी आप<या वातावरणाशी जळवनुू घेYयास शकतात. दसरेु =हणजे, प#हलॉ#हॅने आप<याला हे दाखवून दले कn अययना(या OXया वत[नठु पEतीने कशा अ;यास<या जाऊ शकतात. Hयाला या गोट>चा अभमान होता कn Hया(या पEतीमये कlया(याु मनात काय चालले आहे Hयाबल [नण8य Oकवां अंदाज हा #यSती[नठ पEतीने अ;यासाला गेला नाह>. लाळेचा [तसाद हा Sयsबकू सzट>मीटरमये मोजला गेला. प#हलॉ#हॅ(या यशाने एक वैNा[नक OXया सचवल>ु _यामळेु मानासाशाWाचे अ;यासक योगशाळेतील OXयां(या मायमांतनू मानवी वत8ना(या गंतागंती(याुु 6नांचा वत[नठु पEतीने अ;यास कc शकतील. Hया(या या योगामळेु तो वत8नवाद आ4ण वत8न मानसशाWाचा एक णेता ठरला. ५.३ साधक अभसंधान (Operant Conditioning): एडवड8 एल. थॉन8डाईक (१८७४-१९४९) या मानसशाWNाने थम साधक अभसंधानाचा पEतशीर अ;यास के ला आहे. थॉन8डाईक (१९९८) यांनी ‘कटू पेट>' (puzzle box) चा वापर के ला, यात मांजर>ला ठेव<यास ती सटकाु कcन घेYयाचा यHन करेल. पह<या यHनात मांजर सटकाु कcन घेYयासाठx भंतीवर ओरखडणे, चावणे इHयाद> कारचे यHन करते, जे [नरथ8क असतात. या यHनात मांजर>कडनू चकनुू, एक कळ दाबल> जाते आ4ण मांजर कटू पेट>(या पाहेर पडते. यावेळी मांजर>ला बIीस fपात एक मासा देखील मळतो. पVहाु मांजर>ला कटू पेट>त ठेवले जाते. यावेळी देखील मांजर>कडनू अनाव6यक हालचाल>+वारे कटू पेट>(या बाहेर येYयाचा यHन होतो, आ4ण अचानक अपेgIत असलेल> कळ दाबल> जाते, आ4ण मांजर बाहेर पडते. मांजर>ला पVहाु बIीस वcपात एक मासा मळतो. अशा अनेक यHनांतनू मांजर योUय [तOXयेतनू वतःची सटकाु कcन घेYयास शकते. मांजरा(या वत8नातील या कारचे बदल पाहनू munotes.in

Page 101

100 थॉन8डाईक यांनी पZरणामाचा सEांत Dवकसत के ला, समाधानकारक पZरणाम मळा<यास तीच [तOXया Dवशट पZरिथतीत वारंवार घडते, याऐवजी असमाधानकारक पZरणाम मळा<यास Dवशट [तOXया पVहाु घडYयाची शSयता कमी होते (थॉन8डाईक, १९११). यशवी [तOXया हा ‘पZरणामां(या Nानाचा’ आशय आहे, कारण ते समाधानकारक असतात, अनभवातनुू येतात आ4ण Hयामळेचु वारंवार घडतात. अपयश आ4ण असमाधानकारक अनभवु देणाJया [तOXया कमी वेळा [नमा8ण होतात Oकवां बंद होतात. [तOXया देताना #यSतीला समाधान वा असमाधान मळत असते. समाधान हे अपेgIत असले<या बgIसातनू मळते तर असमाधान हे अपेgIत बgIस न मळा<याने [नमा8ण होते. या संक<पनांना पढेु ‘बलन’ असे संबोधले गेले. ५.३.१ िकनर यां+या योगा.वारे साधक अभसंधान समजावनू घेणे: साधक अभसंधान यास काह>वेळा #यापाराHमक अभसंधान देखील =हटले जाते. या कारची संक<पना बी.एफ.िकनर यांनी मांडल>. भावी वत8नवाद> मानसशाWN बी.एफ.िकनर (१९०४-१९९०) यांनी थोन8डाईक यांची संक<पना संपण8तःू Dवकसत के ल> आ4ण #यापाराHमक अभसंधान बाबत संपण8ू तHव Dवषद के ले. िकनर यांनी संपण8ू ायोCगक पZरिथती [नमा8ण के ल>, यात #यापाराHमक कटपेट>ू (सव8rतु िकनर यांनी तयार केलेल> पेट>) चा समावेश होता, _या+वारा अययन ह> संक<पना पEतशीर अ;यासल> जावू लागल>. िकनर यांची पेट> (#यापाराHमक अभसंधान पेट>) ची रचना अशी करYयात आल> कn, Hयात एखादा करतडणाराु ाणी (उंद>र) Oकवां पIी आरामात बसू शकेल आ4ण या पेट>त एक तराफा/कळ अशी बसDवYयात येईल कn पेट>तील ाणी Hयाला दाबनू आरामात वतः कZरता अVन Oकवां पाणी मळवू शकेल. या ाYया(या [तOXया नqदDवYयाकZरताची देखील सोय असेल. िकनर यां(या योगातील मलभतुू बाबी थोन8डाईक यां(या मांजरावर>ल योगासारBयाच दसनू येतात. िकनर यां(या पेट>त उं द>र ठेवYयात आला, अपेgIत अस<यामाणेच पेट>तील उं द>र पेट>त दडदडुू ुू धावू लागला. उद>र पेट>मये पायाने ओरखडणे, वास घेणे आद> कतीृ कc लागला. याचवेळी उं दराकडनू पेट>तील कळ चकनुू दाबल> गेल> आ4ण उंदराला अVन ाPत झाले. याला एक यHन मानू यात. पढ>लु यHनात माW, उं दराला पेट>तील कळ दाबYयाकZरता वेळ कमी लागला. हळहहळूू पेट>तील कळ दाबने आ4ण वतः कZरता अVन मळDवणे याकZरताच कालावधी अCधकच कमी होत गेला. उंद>र िजतSया कमी वेळात कळ दाबत असे [ततSया जलद र>तीने Hयाला अVन ाPत होई. ‘पZरणामाचे Nान’ यात सांCगत<या माणे, उं दराने _या कतीतनृू अVन मळेल ती कतीृ शकनू वारंवार करYयाचा यHन के ला आ4ण _या कतीतनृू अVन मळत नाह> ती कतीृ थांबDवल> गेल>. आकतीृ ५.२. िकनर यांची ायोCगक पेट> munotes.in

Page 102

101 बलना(या (वत8नास अनसcनु बIीस/शIा) पZरणामातनू ाYया(या वत8नात कसा पZरणाम होतो, याचा तपशीलवार अ;यास िकनर यांनी के ला आ4ण #यापाराHमक अभसंधानाची OXया DवDवध संक<पनां(या आधारे पट के ल>. बालनाचे कार: िकनर यांनी बलन ह> संक<पना अCधक पट के ल>, _या(या वापरातनू अपेgIत #यSती वत8न Tढ होत जाते Hयास ‘धन बालन’ आ4ण _या(या वापरातनू अनपेgIत वत8न कमी होत जाणे Hयास ‘ऋण बलन’ अशी Dवषय मांडणी के ल>. बलन देणे अथवा काढनू घेणे या(या आधारे देखील धनाHमक आ4ण ऋणाHमक बलन असे कार पट करता येतात. १) धना<मक बलन: यSताकडनुू अपेgIत [तOXया द<यावर Hयाला धनाHमक बलन दले जाते, यातनू अपेgIत वत8नाचे Tढ>करण होते. उदा. मलाचेु Hयाने घरातील काम के <याबल कौतकु करणे ‘धनाHमक बलन’ आहे. असे के <याने Hया(या काम करणे या अपेgIत वत8नात वाढ होते. २) ऋणा<मक बलन: यSताकडनुू अनपेgIत वत8न घडत अस<यास, लाभ काढनू घेतला जातो अथवा Wासदायक उीपक सादर के ला जातो. पZरणामतः, अनपेgIत वत8न टाळYयाचा यSताकडनुू यHन होतो यालाच ‘ऋणाHमक बलन’ असे =हणतात. उदा. मलानेु सांCगतलेले काम न के <यास Dवचारणा करणे हे ऋणाHमक बलन आहे. _यायोगे आपण काम न करणे हे अनपेgIत वात8न कमी करYयासाठx तो यHन करतो. योUय बलनामळेु भDवयातील अपेgIत वत8न घडवनू आणले जाते. ऋणा<मक बलन आCण शJा यामधील भेद: धनाHमक व ऋणाHमक बलन अपेgIत वत8नाची संभा#यता वाढDवते. याउलट, शIा Dवशट वत8न होYयातील संभा#यता कमी करते. धनाHमक शIा चकn(याु
munotes.in

Page 103

102 [तOXयेची शSयता कमी करते. कारण यात चकn(याु [तOXयेनंतर #यSतीला अDय उपकाला सामोरे जावे लागले. तर ऋणाHमक शIा चकnचीु [तOXया मळYयाची शSयता कमी करते, कारण यात #यSतीकडनू ती [तOXया घड<यास लाभ काढनू घेतला जातो. भावंडांमधील कोडे सोडवYया(या पधत| एखादा मलगाु हर<यास Hयाला पधनंतर| खोल> व(छ करावयास लावणे ह धनाHमक शIा होय तर चांगले गणु न मळा<याने घरातील संगणक बंद के ला जाईल ह ऋणाHमक शIा होय. बलन (वत8नाचे Tढ>करण करणारा) आ4ण शIा (वत8नाचे Dवलोपन करणारा) यांत फरक असला तर> काह> पZरिथतींमये बलन धनाHमक आहे कn ऋणाHमक हे ठरDवणे अवघड आहे. उVहाtया(या दवसांमये थंड वाJयाची झळकुू धनाHमक बलन (कारण यामळेु थंड हवा मळते) Oकवां ऋणाHमक बलन (यामळेु गरम हवा [नघनू जाते) यात काय हे ठरDवणे अवघड आहे. दसJयाु शjदांत, बलन हे दोनह> धनाHमक वा ऋणाHमक असू शकते. एखाद> #यSती दोनह> कारणांसाठx सगारेट ओढते कारण यामळेु Hयाला समाधान मळते हे धनाHमक बलन आहे आ4ण [नकोट>न मळDवYयाची शर>Zरक उHकटता भागल> जाते हे नकाराHमक बलन आहे. बलन आ4ण शIा हे परपर Dवरोधी नाह>त हे देखील लIात ~यावयास हवे. वत8न बदल कZरता धनाHमक बलन हे शIेपेIा अCधक भावी असते. धनाHमक बलनामळेु #यSती वा ाYयाला अCधक छान वाटते. बलनामळेु धनाHमक संबंध Dवकसत होYयास मदत होते. शािjदक कौतकु, माVयता, सVमान देणे आ4ण आCथ8क लाभ हे दैनंदन जीवनात धनाHमक बलन =हणनू अCधक भावी ठरतात. याउलट, शIा #यSती(या वत8नात फSत ताHपरतेु बदल घडDवतात कारण यातनू शIा देणाJया #यSतीशी नकाराHमक, Dवपर>त वcपाचे संबंध बनतात. शIा देणार> #यSती Hया पZरिथतीतनू [नघनू गे<यावर नको असलेले/चकnचेु वत8न पVहाु घडू लागते. तSता ५.२ : धनाHमक आ4ण ऋणाHमक बलन आ4ण शIा कशा पEतीने वत8नावर भाव टाकते साधक अभसंधानमधील बालन संक2पना पटKकरण फलत उदाहरण धनाHमक बलन समाधानकारक उीपक सादर करणे Oकवां वाढDवणे वत8नाचे Tढ>करण वाढते Dव+याया8ला पर>Iेत ‘अ’ rेणी मळा<यास बIीस देणे ऋणाHमक बलन असमाधानकारकता कमी करणे वा घालDवणे वत8नाचे Tढ>करण करणे वेळेवर गहपाठृ पण8ू के <याने शIा होYया(या शSयता कमी झा<यास आपण वेळेवर गहपाठृ पण8ू कc लागतो munotes.in

Page 104

103 धनाHमक शIा असमाधानकारक उीपक सादर करणे वा वाढDवणे वत8न कमकवतु/ शCथल होवू लागते वगा8त बेशत वाग<यास Dव+याया8ला अCधक गहपाठृ देणे ऋणाHमक शIा समाधानकारक उीपक कमी करणे वा घालDवणे वत8न कमकवतु/ शCथल होते शांत न राह<यास मलांकडनुू संगणक काढनू घेणे बलन हे वत8न Tढ>करणास मदत करते, तर शIा ह> वत8नाचे Dवलोपन घडDवYयास मदत करते. बलके आ4ण शIा यांचे DवDवध कारचे पZरणाम आहेत. ते खाल>ल माणे : ाथमक बलके : अVन, पाणी, आ4ण उबदार पश8 हे नैसCग8क र>Hया समाधान देणारे आहेत. ाथमक शJा : वेदना आ4ण अ[तशय थंड/ उण तापमान हे नैसCग8क असमाधान देणारे आहेत. दMयमु बलके : पैसा, ग[तमान वाहने, चांगले गणु हे समाधान देतात कारण Hयांचे ाथमक बलकांसोबत सहचय8 [नमा8ण झालेले असते. दMयमु शJा : चांगले गणु न मळणे आ4ण सामािजक दल8gIतताु हे असमाधानकारक आहेत कारण यांचे सहचय8 ाथमक शIां/वेदना यांचेसोबत [नमा8ण झालेले असते. दÄयमु बलके आ4ण शIा यांना अभसंCधत बलके आ4ण शIा असेह> =हणतात कारण ते अभजात अभसंधानातनू [नमा8ण झालेले असतात. वातव जगातील बलके हे सातHयपण8ू नसतात; ते अंशतः (or intermittent) बलन rेणी(या वcपात— अशी rेणी _यात [तOXयांना काह>वेळा बलन ाPत होते तर काह> वेळा नाह>- [नमा8ण होतात. सातHयपण8ू बलना(या तलनेतु अंशतः बलन rेणी+वारा सfवातीचेु अययन हळहळूू होते, परंतु नंतर माW अशा अययनाचे लवकर Dवलोपन होत नाह>. कारण यात Hयेक [तOXयेस बलन मळालेले नस<याने अययनाथKला आता आप<याला योUय [तOXयेस बIीस मळत नाह>ये, हे ठरDवYयास वेळ जातो आ4ण तोपय\त शकलेल> [तOXया सcचु राहते. चार कार(या अंशतः बलन सारणी पढ>लु तSता ५.३. मये द<या आहेत munotes.in

Page 105

104 बालन सारणी (Reinforcement Schedules): अंशक बलन दोन घटकांवर अवलंबनू असते, बलन +यावयाचा आहे अशा (i) [तXnयांमधील वेळ ( i n t e r v a l ) आ4ण ( i i ) [तOXयांची संBया ( r a t i o ) . याचसोबत बलन िथर (fixed) वcपात दले जाते कn ते पZरवत8नीय (variable)असते, हे देखील महHवाचे असते. तSता ५.३. बलन सारणी. बलन सारणी पटKकरण दैलंदन जीवनातील उदाहरण िथर-गणोHतरु सारणी ठराDवक संBयेत अपेgIत [तOXया द<यानंतर बलन दले जाते कारखाVयातील कम8चाJयांना ठराDवक संBयेत उHपादन [नमा8ण के <यास मोबदला दला जातो. पZरवत8नीय-गणोHतरु सारणी सरासर> परंतु अनपेgIत संBयेत [तOXया द<यानंतर बलन मळते. संBया [नि6चत नसते एकणू [तOXयांशी सरासर> माणात बलन दले जाईल पण कोणHया यHनास हे [नि6चत नसते. उदा. लॉटर> [तOकटे िथर-कालांतर सारणी ठराDवक कालावधी पण8ू झा<यानंतरच बालन दले जाते कम8चाJयांना दले जाणारे वेतन पZरवत8नीय-कालांतर सारणी Dवशट कालावधी पण8ू झा<यानंतर बलक दला जाईल, परंतु तो कालावधी अ[नि6चत असेल मेसेज वाचताना #यSती Oकतीवेळा वोईस-मेल तपासनू पाहलं हे सांगता येत नाह> िथर-कालांतर सारणीत एक [नि6चत कालावधी पण8ू झा<यावरच बलन दलेच जाते उदा. एक म[नट िथर कालांतरण सारणीत Hयेक म[नट पण8ू झा<यावर यSतालाु/ाYयाला बलन मळतेच, Hयेक म[नटाला ाYयाने अपेgIत [तOXया +यावी असे अपेgIत असते. िथर-कालांतरण सारणीमये बलन ाPत झा<यानंतर ाYयाची [तOXया मंदावते आ4ण पढ>लु [तOXया मळYया(या वेळी =हणजेच एक म[नटानंतर पVहाु [तOXया दल> जावू लागते (बरेच Dव+याथK पर>Iे(या वेळी याच पEतीने अ;यास करतात). पZरवत8नीय कालांतर सारणीत बलन ठराDवक कालावधी पण8ू झा<यावर दला जातो परंतु Hयानंतर दसJयांदाु बलक Oकती कालावधी नंतर +यावा हे [नि6चत राहणार नाह>. उदा. त=ह>ु तमचेु ई-मेल तपासता त=हालाु आलेला मेसेज हा बलनाचे काम करतो. सरासर> Hयेक ३० म[नटांनंतर हे बलन घेतले जाते पण बलन माW अ[नि6चत असते. munotes.in

Page 106

105 कालांतरण बलन सारणी ह> हळहळूू परंतु िथर वcपा(या [तOXया [नमा8ण करते. िथर-गणोHतरु सारणी मये एका [नि6चत संBयेत [तOXया द<यावरच बलन ाPत होते. उदा. उंदराने २० वेळा [तXnया देYयाकZरता दलेल> कळ दाब<यास बलन(अVन) दले जाईल, Oकवां DवXेHयाने १० उHपादने Dवक<यानंतरच Hयाला ेरणाभHता/बोनस दला जाईल. ाYयांना DवDवध अंशक बलन सरणीतनचू शIण दले जाते, ाYयांना DवDवध अंशक बलन सारणींचा वापर कcन Dवशट वत8न शकDवले जाते. Hयानंतर ाYयाकडनू चांग<या कारे [तOXया दल> जावू लाग<यानंतरच Hयाला बलन दले जाते. पZरवत8नीय गणोHतरु सारणी मये बलके कोणHया [तOXयांनंतर दले जातील हे [नि6चत नसते पण एकणू [तOXयांपैकn Oकती [तOXयांना बलन मळेल हे माW [नि6चत केलेले असते. लॉटर>ची [तOकटे Oकवां जगाराचेु यंW हे याबाबतचे उHतम उदाहरण असू शकेल. उदा. जगारा(याु यंWात सरासर> २० वेळा िजंकYयाचा ोvाम टाकला जावू शकतो परंतु Oकती यHनानंतर िजंकYयाची शSयता येईल हे माW [नि6चत नसते. गणोHतरु सारणी+वारा [तOXया मळDवYयाची शSयता वाढल> जावू शकते कारण यात िजतSया [तOXया वाढतील [ततSया माणात बलन वाढते. साधक अभसंधान .वारा जटKल कारचे वत:न 6नमा:ण करणे (Shaping): त=ह>ु एखादा मनोरंजक खेळ पहात आहात, यात ाणी- कWाु, घोडा, डॉि<फन- यांनी छान खेळ दाखDवला. यात शIकाने डॉि<फनला इशारा दला आ4ण डॉि<फन पाYया(या अगद> तळापय\त गेला. Hयाने नाकाने Zरंग उचलल>, पाYयाबाहेर हवेत उं च उडी मारल>, पVहाु पाYया(या तळाशी सरू मारला, नाकाने दसर>ु Zरंग उचलल>, आ4ण दोनह> Zरंग शIकाकडे द<या. ाYयाने या कारचे कसब शकले होते. साधक अभसंधाना(या तHवां(या आधारे ते ाYयाला शकDवYयात आले होते. परंतु जट>ल कारचे वत8न हे साया उीपक-[तOXया वत8नाहनू भVन असते. जट>ल कार(या वत8नात बलन कशा कारे दले जावू शकते ? बलन सारणीचा साधक वत8नात उपयोग कcन घेणे, हा एक माग8 आहे. आतापय\त आपण सातHयपण8ू बलन सारणीबाबत ( C o n t i n u o u s R e i n f o r c e m e n t Schedule) चचा8 के ल> आहे. यात अपेgIत [तOXया मळा<यास Hयेक यHनात बलन मळते; उदाहरणाथ8 जे#हा-जे#हा कWाु Dवशट [तOXया देतो ते#हा-ते#हा Hयाला sबकnट मळते. सातHयपण8ू बलनातनू अययन लवकर घडनू येते. पण बलन न मळा<यास [ततSयाच जलद गतीने ते लPतु होते, Dवसरले जाते. ाYयाकडनू Hयेक [तOXयेस बलन मळYयाची सवय जडते आ4ण जे#हा हे बलन Hयाला मळत नाह> ते#हा लगेचच [तOXया थांबतात, ह> सातHयपण8ू बलन सारणीतील अडचण आहे. munotes.in

Page 107

106 ५.३.२ िकनरचे योगदान (Skinner's legacy): बी. एफ िकनर Dवसा#या शतका(या उHतराधा8त सवा8त बDEुमान मानसशाWN =हणनू ओळखले जात होते. Hयांनी वारंवार आvहाने हे [नदशा8नात आणनू दले कn बाहेर>ल भावांमळेु वत8न आकार घेते. Hयां(या मते, अंतग8त Dवचार आ4ण भावना वत8न घडDवYयास कारणीभतू ठरत नाह>त. Hयांनी लोकांना इतरां(या वागणकnवरु भाव टाकYयासाठx साधक अभसंधान तHHवांचा वापर करावा असा स<ला दला. Hयां(या मते आप<याला हवे तसे वत8न [नमा8ण करYयासाठx बgIसे देYयाचे तंW वापरले पाहजे. िकनर(या मते बाहेर>ल पZरणाम असेह> कोणHयाह> [नयंWणाशवाय लोकांचे वत8न [नयंsWत करतात. तर मग मानवी उVनतीसाठx या पZरणामांचे योUय कारे उपयोजन का कc नये? घरे, शाळा आ4ण तfंगांमयेु वापरले<या दंडापेIा बलके जात चांगल> नाह> का? आ4ण जर आपण हे वीकारायला तयार आहोत कn आप<या इ[तहासाने आप<याला आकार दला आहे, तर याच Dवचारा(या आधारे आपण आप<या भDवयाला आकार देऊ शकत नाह> का? असे अनेक 6न िकनर यांनी साधक अभसंधानाची आव6यकता सांगताना उपिथत के ले के ले. आज DवDवध पZरिथतींमये साधक अभसंधान तंWे भरपरू माणात वापरल> जातात. बालन तंWे शाळा, #यवसाय आ4ण घरामये सEाु आज आव6यक वत8न [नमा8ण करYयासाठx सहज वापरल> जातात. ५.४ अभजात आCण साधक अभसंधानातील भेद आपण पाहलेच आहे कn, अभजात आ4ण साधक अभसंधान या दोहqमये सहचया8Hमक अययन दसनू येते, यात दोन घटकांमये संबंध Dवकसत होतो. Hयेक अययन OXया नवीन वcपाचे वत8न [नमा8ण करते. बलन अययनथK(या वत8नावर अवलंबनू असते का ? याबाबत साधक आ4ण अभजात अभसंधान या दोहqमये थोडा फरक आहे. अभजात अभसंधानात अययनाथKला बलन आपोआपच ाPत होत असते. अययनाथK तटथ उपकाला [तOXया देवू लागतो. तर साधक अभसंधानात, अययनाथKला बलन मळDवYयाकZरता योUय [तOXया +यावी लागते. या दोन पEतींमये आणखी एक फरक =हणजे अभसंधान पEतीतनू [नमा8ण होणारा वत8नाचा कार होय. अभजात अभसंधानात जे वत8न कायमच अपेgIत आहे, Hयाचाच Dवचार होतो. साधक अभसंधान पEतीत वत8न शकलेह> जावू शकते अथवा शकले<या वत8नात Dवलोपनह> घडवनू आणणे अपेgIत असते. आप<याला यSताकडनुू (कWाु) एखाद> [तOXया घडू नये वाटत असेल तर शIेचा वापर के ला जावू शकतो. थोडSयात, साधक अभसंधानात अययनाथK सXnयपणे पZरिथतीत OXया करत असतो जसे, एखादे वत8न टाळणे; याऐवजी अभजात अभसंधान ाfपात अययनाथK फSत ाPत पZरिथती शकनू घेतो जसे, [तOXया #यSत होणे. अभजात आ4ण साधक अभसंधान हे सारखेच आहेत पण ते काह> म++यांवरु भVन आहेत. दोनह> अभसंधान, वत8न बदल आ4ण Dवशट कतीृ शकDवYयाकZरता Dव6वसनीय आहेत. munotes.in

Page 108

107 ५.५ सारांश या घटकामये आपण अययन ह> संक<पना, अययनाची वैशये आ4ण अययनाचे कार हे सfवातीलाु अ;यासले. Hयानंतर आपण प#हलॉ#हॅ यां(या योगातनू अभजात अभसंधान सEांत Dवशद के ला. अभजात अभसंधानात आपण मलभतुू संक<पना आ4ण DवDवध [नयम यांचा देखील अ;यास के ला. साधक अभसंधानाशी संबंCधत DवDवध घटक पट करYयात आले. साधक अभसंधानात आपण धनाHमक बलन, ऋणाHमक बलन, धनाHमक शIा आ4ण ऋणाHमक शIा इHयाद> घटकांचा अ;यास के ला. साधक अभसंधान+वारा संदUध/गंतागंती(याुु वत8नाचा देखील अ;यास या करणात के ला आहे. बलनाचे कार (ाथमक बलन, दÄयमु बलन, ाथमक शIा, दÄयमु शIा) आ4ण बलन सारणीचे कार जसे [नि6चत-गणोHतरु बलन, परावतK-गणोHतरु सारणी, [नि6चत—कालावधी सारणी, आ4ण परावतK-कालावधी सारणी इHयाद> अ;यासले. करणा(या शेवट> अभजात अभसंधान आ4ण साधक अभसंधान यांमधील फरक पाहला. ५.६ Nन अ) अययन =हणजे काय ? सDवतर चचा8 करा. ब) पावलोव यां(या योगातनू अभजात अभसंधान सEांत पट करा ? क) िकनर यां(या योगातनू साधक अभसंधान योग पट करा ? ड) अभजात अभसंधान Dवषयक DवDवध संक<पनांवर चचा8 करा ? इ) साधक अभसंधान Dवषयक DवDवध संक<पनांवर चचा8 करा ? फ) अभजात अभसंधान आ4ण साधक अभसंधान सEांतांमये फरक काय आहे ? ५.७ संदभ: अययनाकFरता पतकु : Myers, D. G. (2013).Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013. संदभा:कFरता पतकेु: 1. Feldman, R.S. (2013). Understanding Psychology.thpublications 11edi. New York: McGraw Hill 2. B. B. (2012). Psychology: An Introduction. 11th edi. New York: McGraw-Hill Publications. 3. Schachter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2011). Psychology. New York: Worth Publishers.  munotes.in

Page 109

108 घटक - ६ अययन - II घटक रचना ६.० उये ६.१ तावना : जैवक, बोधनक, आण अययन ६.१.१. अभसंधानावर#ल जैवक नब%ध ६.१.२ अभसंधानावर#ल बोधनक भाव ६.२ नर#'णातनू अययन ६.२.१ त)बंब आण म+दमयेू घडणारे अनकरणु ६.२.२ नर#'णा0मक अययनचे उपयोजन ६.२.३ 4च5क0सा0मक वचार : मायमांमधील हंसाचाराचा वत8नावर भाव पडतो का? ६.३ सारांश ६.४ ;न ६.५ संदभ8 ६.० उये य व=याथ?, यापव?@याू करणातील आठवणी ताBया करCयाकDरता, तEहालाु अययनाचे वFप, अययनावर पDरणाम करणारे घटक, साधक व Hयापारा0मक अभसंधान आण या घटकांचा मानवी वत8नाशी असणारा संबंध याबाबत कIपना आल# असेलच. या घटकात तEह#ु अययना@या बोधनक Jट#कोना वषयी पाहणार आहात. या करणातनू तEह#ु पढ#लु मेु समजावनू घेणार आहात.  जीवशाM, बोधन आण अययन यांचा संबंध.  हंसाचारावर#ल जैवक बंधने आण अभसंधानावर असलेला बोधनक भाव.  नर#'णा0मक अययन.  हंसाचाराचा आNमकतेवर होणारा पDरणाम. munotes.in

Page 110

109 ६.१ तावना : जीवशा, बोधन आ!ण अययन (INTRODUCTION: BIOLOGY, COGNITION, AND LEARNING) या पव?@याू करणात, आपण अभजात अभसंधान आण साधक अभसंधान यांवषयी सवतर पहले आहे. 0यात आपण पहले आहेच कO, वत8नवाद# असे मानतात कO वत8न बदल हा अययनाचा पDरपाक आहे. वत8नवाद# बाPय घटनांचा HयQती@या त5Nयांवर पDरणाम होतो यावर ल' देतात. याउलट, बोधनक मानसशाMR, अययन ह# 0य'/थेट मोजता न येणार# आंतDरक 5Nया मानतात. बोधनक मानसशाMRां@या मते वशट पDरिथतीला त5Nया देCयाकDरता HयQती@या 'मतांमये बदल घडनू येतो. वत8न बदल हे फQत आंतDरक बदलांचे त)बंब असते. वशेष बाब Eहणजे वत8नवाद# आण बोधनक Jट#कोन या दोहUनी वंटू यां@या रचनावादाला वरोध के ला आहे. वIहेIम वंटू, Bयांनी यरोपु मये १८७९ साल# ायो4गक मानसशाM वषयात पहल# योगशाळा थापन के ल#, 0यांना मानसशाM वषयातील मलभतुू घटक शोधCयात [ची होती - भौतक शाM वषयातील अणू वषयक स]ांता माणेच बोध मना@या स^माूतीस^मु भागांचे 0यांना वशेषण करावयाचे होते. बोध मना@या अगद# स^मू घटकाचे व;लेषण कFन मानसशाM वषयाला देखील भौतकशाMा माणे आदराचे थान नमा8ण करता येईल, असे वंटू यांना वाटत होते. वंटु यांनी 0यां@या यQतांनाु ‘आ0मनवेदन’ हे तंM शकवले. या तंMा=वारा यQतु वतःतच नर#'ण कFन अत वेगवान व स^मू भाव आण वेदन याबाबत अनभवु मांडू शकेल असे 0यांना श'ण दले. पढ#लु दोन भागांमये आपण जीवशाM आण बोधन कशा प]तीने अयनावर पDरणाम करते यावर सवतर चचा8 करणार आहोत. ६.१.१. अ#भसंधानावर'ल जै*वक +नब,ध (Biological constraints on conditioning): जॉन बी. वटसनॅ यां@या ेरणेतनू वत8नवाद या शाखेचा जdम झाला. वटसनॅ हे इवान पवलोवॅ यां@या काया8तनू खपू भावत झालेले होते. बोधिथती@या मलभतुू घटकांचे व;लेषण करCया@या वंटू यां@या य0नात वतनठताु नाह#, असे वटसनॅ यांचे मत होते. वटसनॅ यांनी असे मत मांडले कO, वत8नाचाच वतनठु अgयास होऊ शकतो. वत8नात उीपक आण त5Nया या घटकांचे नर#'ण वत8नाचा अgयास करCयासाठi के ले जाऊ शकते. चाIस8 डाव8न यां@या स]ांतानंतर सव8च वैRानक असे गह#तृ धरत होते 5क, सव8च ाCयांचा उ0Nांतीचा इतहास एकसारखाच आहे आण Eहणनू 0यां@यात दसणे आण कायm करCया@या प]ती सारnयाच आहेत. उदाहरणाथ8, पावलोव आण वसॅन यांनी अययनाचा नयम सव8च ाCयांमये सारखाच मानला. Eहणनूच एखा=या HयQतीने कबतराचाु 5कवां मानवांचा अgयास के Iयास 0या अgयासात वशेस फरक के ला munotes.in

Page 111

110 जात नसे. शवाय, एखाद# नैस4ग8क त5Nया नैस4ग8क उपकाशी सारnयाच प]तीने अभसं4धत होईल असे मानले जात असे. अययन वषयाचे संशोधक oेगर# 5कबलें यांनी १९५६ साल# असे घोषत के ले कO, “ाणी कF शकेल अशी कोणतीह# कतीृ अभसं4धत होऊ शकते आण . . . जे ाणी जाणू शकतात ते सव8 तसाद जीवनातील कोण0याह# उ0तेजनास अभसं4धत के ले जाऊ शकतात". पंचवीस वषा%नंतर, 5कबलें (१९८१) यांनी नpपणे उIलेख के ला कO ‘पाचशे’ शाMीय संशोधनांमधनू 0याचे वधान खोटे ठरले. अया8हनू अ4धक वत8नवाद# यांना ल'ात आले कO, ाCयांची अभसं4धत होCयाची 'मता 0या@या जैवकते मये बांधल# गेल# आहे. 0येक ाCयाचा पव8वभावू हा 0या@या अित0वा@या Jट#ने सहचयm (अभसंधान) नमा8ण करCयास बनलेला आहे. ाqत पDरवेश हाच संपण8ू जबाबदार नाह#. जॉन गास8या हे ‘सव8च कारची सहचय8 ह# चांगIया कारे शकलेल# असतात’ या वचारधारेस वरोध करणारे संशोधक होते. गास8या आण रोबट8 कोएलंग (१९६६) यांना 5करणो0सगा8चा योगशाळेतील ाCयांवर होणारा पDरणाम अgयासCयाकDरता संशोधन स[ु असताना असे नदश8नास आले कO, 5करणो0सग8 असणाrया खोल#त उं दरांनी qलािटक बाटल#तील पाणी पCयाचे टाळले. याचे उ0तर शोधCयाकDरता ‘अभजात अभसंधान दोषी असू शकते का?’ असा ;न उपिथत झाला. तक8 असाह# उपिथत झाला कO, कदा4चत उं दराने 5करणो0सग8 (US) मळेु भावत होऊन qलािटक चवी@या पाCयाचे ( C S ) आजारपणाशी ( U R ) सहचय8 नमा8ण के ले असेल? या अgयासाची पडताळणी करCयासाठi, गास8या आण रोबट8 कोएलंग यांनी योगातील उंदरांना वशट चव, देखावा 5कवां संकेत (CS) दला आण नंतर मळमळ आण उलट# नमा8ण करणारे 5करणो0सग8/औषधी (US) दले. या अgयासातनू पढेु दोन आ;चय8कारक नकष8 नघाले: एक, वशट गंध चाखIयानंतर अगद# 5क0येक तासांनी थकवा आIयानंतर देखील उंदरांनी तो गंध टाळला. Eहणजेच ‘US कडनू लगेचच CS चे अनसरणु के ले पाहजे’, अभसंधानातील या नयमाचे येथे उIलंघन झालेले दसनू आले. आण दोन, थकलेIया उदरांकडनू चव टाळणे स[ु झाले पण 0याकडे पाहणे 5कवां आवाज ऐकणे नाह#. Eहणजेच कोणताह# संवेद#त होणारा उीपक अभसं4धत उीपक असू शकतो, या वत8नवा=यां@या कIपनेला वसंगत असे हे वत8न आहे. परंतु हे नर#'ण अनकलुू आहे, कारण उं दरांकDरता अdन ओळखCयाची सोपी प]त Eहणजे चव घेणे होती. (जर नवीन अdन घेऊन ाणी थकला असेल तर तो 0यानंतर अdन टाळCयाचा य0न करेल). मानव ाणी स]ाु, इतर ाCयांमाणे नवीन सहचयm शकCयास जैवक Jया तयार असतात. जर तEह#ु दषतु मटण खाऊन चार तासांनी खपचू आजार# पडलात तर तम@याु मनात मटण टाळCयाची शQयता नमा8ण होईल परंतु हे टाळCयाचे वत8न माM मटण खाCयाशी संबं4धत उपाहारगहृ (हॉटेल), थाळी, ठकाण, सोबत असलेले लोक 5कवां munotes.in

Page 112

111 0यावेळी ऐकलेले संगीत वषयी दसनू येणार नाह#. याउलट, प'ी, खराब अdन मळालेले ठकाण टाळCयाचा देखील य0न करतील (नकोलस आण इतर, १९८३). ाCयांमये जळवनुू घेCयाकDरता सहचयm शकCयाची व0तीृ असते. अययना सारnया संकIपने@या अgयासात जैवक मया8दांचा शोध घेत असताना व;लेषणाचे दोन तर ल'ात येतात, जैवक आण बोधनक होय. शवाय आपण अययन काया8शी संबं4धत मह0वाचा स]ांत ल'ात घेतो: अययन HयQतीला त@या पर#वेशाशी जळवनुू घेCयास स'म बनवते, Eहणजेच ला'णीय घटना जसे अdन 5कवां वेदना यांसारnया उपकांशी आपण जुळवनू घेतो. Eहणनू CS चे US शी सहचय8 थापत करCयाची जैवक व0तीृ ठFन त0काळ अनसरणु होते: अनसरणाचीु कारणे बrयाचदा (नेहमी नाह#) पDरणाम दश8वतात. अनसरणु अपवादांवर देखील काश टाकते. HयQतीतील पDरणामांचा भाव दश8वCयाची 'मता कारणांचा लगेच मागोवा/शोध घेत नाह#- दषतु अdन खाIIयानंतर लगेचच कमजोर# नमा8ण होणे- ाCयाला जळवनुू घेCयाचा फायदा देते. तथाप, काह#वेळा, आपले पवा8नमानूु आपIयाला गोट# ल'ात आणनू देतात. उदाहणाथ8, जेHहा केमोथेरपी @या उपचारानंतर 5कमान तासभर उलया आण मळमळ यांत वाढ होते, तेHहा कdसरॅ @या [vणात चीकO0सालयातील J;य, आवाज आण गंध यां@याशी संबं4धत मळमळ (काह#वेळा 4चंता) नमा8ण करणारे अभजात वFपाचे अभसंधान नमा8ण होते (हॉल, १९९७). 4च5क0सालया@या त'ागहातृ (वेटंगFम) थांबलेले असताना, पDरचाDरका (नस8) पाहIयास मळमळ सारnया अभसं4धत भावना वाढतात (बर#शु आण कारे, १९८६; दवे, १९९२). सामाdय िथतीत, अशा भावना नमा8ण करणाrया उपकाशी जळवनुू घेतले जाते. शवाय, साधक अभसंधानात मया8दा आहेत. माक8 वीन असे Eहणतात कO, “डकरालाु गायन शकवCयाचा य0न कF नका. तमचाु वेळ जाईल आण डकरालाु देखील Mास होईल”. जैवकJया व0तीृ असलेले वत8न आपण शकू आण ल'ात ठेवू शकतो, उदा., वजे@या धQQयापासनू दरू राहCयासाठi पंख फडफडवणे आण अdन मळवCयासाठi टोचा मारणे या गोट# तEह#ु कबतरालाु शकवू शकता. कारण पंख फडफडवणे आण टोचा मारणे हे कबतुराचे नैस4ग8क वत8न आहे. असे असतानाह# तEह#ु 0याला वजे@या धQQयापासनू वाचCयासाठi टोचा मारणे आण अdन मळवCयासाठi पंख फडफडवणे नाह# शकवू शकत. Eहणनू ाCयांमये अययन वषयक सहचयm शकCयाकDरता जैवक Jया ते नसग8तःच कशाशी जळवनुू घेतात, हे पाहणे मह0वाचे ठरते. ६.१.२. अ#भसंधानावर'ल बोध+नक भाव (Cognition’s influence on conditioning): बोधनकता सारखी मानसक संकIपना नाकाFन पवलोॅव आण वसनॅ यांनी बोधनक 5Nया (वचार, संवेदन, अपे'ा) आण ाCयां@या अययन 'मतेवर#ल जैवक बंधने यांना कमी मह0व दले आहे. munotes.in

Page 113

112 बोध+नक ./या (Cognitive Processes): वत8नवा=यांचे स[वातीलाु असे मत होते कO, उं द#र आण कMाु यांचे अययन म+दू वरहत यंMणेतनू देखील शQय आहे, Eहणजे बोधन ह 5Nया ल'ात घेCयाची गरज नाह#. परंतु रॉबट8 रेकोला आण अ◌ॅलन वगनर (१९७२) यांनी ाणी घटनेबाबत@या अंदाजावFन देखील शकू शकतो, असे मत मांडले. उं द#र जर वजेचा झटका बसणार याचा अंदाज बेल@या आवाजावFन, आण नंतर बेलचा आवाज येणार याचा अंदाज दHया@या काशावFन बांधू शकत असेल तर तो बेल@या आवाजाला भीतीची त5Nया देईल, पण तीच त5Nया दHया@या काशाला दल# जाणार नाह#. जर# 0येकवेळी दHया@या काशानंतर बेलचा आवाज आला तर# 0यातनू नवीन माहती वाढवल# जाणार नाह#; बेल@या आवाजातच अ4धक अंदाज करCयाची/कथना0मकतेची शQयता असेल. कथना0मकता असलेले सहचय8 (बेलचा आवाज आण वजेचा झटका) िजतके अ4धक, ततकO अभसं4धत त5Nया अ4धक बळ असेल. ाCयाला अनभसं4धत उीपक कसा येणार याबाबतची जाणीव असIयास, अपेx'त काय आहे हे ल'ात घेतले जाते. अभजात अभसंधान आधाDरत उपचार बोधनाकडे दल8'ु करतात, हे पढ#लु योगावFन समजते. उदाहरणाथ8, म=यासQत HयQतींना उपचारात म=यासोबत मळमळ नमा8ण करणाrया औषधी देCयात आIया. यातनू म=य आण कमजोर# यात सहचय8 नमा8ण होईल का? अभजात अभसंधानात जर फQत उपकांमये सहचय8 नमा8ण होCयाची 5Nया असेल तर आपण तसे Eहणू शकतो आण काह# माणात तसा पDरणामह# (म=य आण कमजोर#) नमा8ण होईल. तथाप, औषधी मळेु मळमळ होत आहे, म=यामळेु नाह# याची [vणाला जाणीव झाIयास ‘म=य आण कमजोर#’ यात सहचय8 राहणार नाह#. Eहणनू, अभजात अभसंधानात देखील, अभसं4धत उीपक-अनभसं4धत उीपक यांमधील सहचय8च मह0वाचे नाह# तर 0यासोबत येणारे वचार वशेषतः मानवा@या बाबतीत मह0वाचे ठरतात. उंदरां@या कटु (maze) मये चालCया@या योगांमधनू बोधनक 5Nयांचा परावाु पढेु आला आहे. या योगांमये, टोलमन यां@या योगात भकेलेIयाु उं दराला कटमयेु चालCयाकDरता ठेवCयात आले, कटमयेु योvय माग8 शोधIयास ब'ीस (अdन) मळCयाची कोणतीह# योजना (Hयवथा) नHहती. संशोधकांकडनू दसrयाु योगात (तलना0मुक समहू) कटु पण8ू के Iयास उंदरांना शेवट# ब'ीस देCयाची योजना होती, याचा देखील अgयास करCयात आला. नकषा%मये असे ल'ात आले कO, ब'ीस योजना नसलेIया उंदरांकडनू कटु पण8ू के Iयानंतर, बोधनक नकाशा (मानसक नकाशा) वकसत करCयात आला होता. उं दरांना कोणतेह# ब'ीस न देता कटु पण8ू करCयाचे १० य0न घेCयात आले. 0यानंतर कट@याु शेवट@या टोकाला अdन ठेवCयात आले. जेHहा उंदरांना कट@याु शेवट@या टोकाला अdन आहे याची जाणीव झाल#, 0यां@याकडनू तलना0मकु समहातीलू (Bयांना पहIयापासनू अdन ब'ीस Eहणनू मळाले होते) उंदरांइतQयाच जलदपणे कटु पण8ू करCयात आले. यालाच सqतु अययन (latent learning) असे Eहणतात सqतु अययन Eहणजे अययन घडते परंतु जोपय%त गरज munotes.in

Page 114

113 नाह# तोपय%त ते वत8नात दसनू येत नाह#. यातील मह0वाचा मुा Eहणजे त5Nयांमये सहचय8 नमा8ण करCयापे'ा अ4धक शकणे आव;यक असते, जेथे बोधन दसनू येते. ६.२. +नर'0णातनू अययन (LEARNING BY OBSERVATION)  व श े ष त ः मानव ाCयांमये, नर#'णा0मक अययन (अनकरणु) हे इतरां@या वत8ना@या नर#'णातनू होत असते. बँडराू आण 0यांचे सहकार# यांनी ‘अनुकरण’ यावर संशोधन के ले आहे. संशोधकांनी योगातील मलांनाु तीन वत8न पDरिथती पैकO 0येकO एक पDरिथती दाखवल# जसे आNमक असलेले, आNमक नसलेले आण कोणतीह# िथती नाह# अशा पDरिथती. 0यानंतर मलांनाु अनेक कारची खेळणी असलेIया खोल#त सोडCयात आले. 0यांना मनोरंजक खेळCयांसोबत काह#च मनटे खेळCयास देवनू ती लगेच काढनू घेCयात आल#. खेळणी काढनू घेCया@या कतीतनृू बँडराू यांनी मलांमयेु वैफIयoतता नमा8ण के ल#. मग मलांनाु ‘बोबो डॉल’ देCयात आल#. जर तमचाु तक8 असेल मलांनीु 0यांनी पाहलेIया वत8न िथतींचे अनकरणु के ले तर तEह#ु बरोबर आहात. पाहलेIया पDरिथतीत मॉडेल कोण होते, मॉडेल मलगाु होता कO मलगीु, पाहणारा यQतु (योगातील मलेु) मलगाु होता कO मलगीु या सव8 गोट#ं गौण ठरIया आण Bया यQतांनीु आNमक पDरिथती पहल#, 0या सव8च यQतांनीु आNमक प]तीने बोबो डॉलशी वत8न के ले. आNमकता पाहलेIया यQतु मलांनीु बोबो डॉलला ठोसा लगावणे, लाथा घालणे, हातोzयाने मारणे यांसारखे वत8न के ले. यातनू बँडराू आण 0यांचे सहकार# यांनी हेच दाखवनू दले कO, या मलांनीु इतरां@या नर#'णातनू आण अनकरणातनुू नवीन वत8न शकले होते. नर#'णा0मक अययन हे ाणी आण मनयालाु उपयQतु आहे कारण या कारचे अययन कोण0याह# कारचे घातक वत8न न करता शकले जाऊ शकते. ‘सापाला माकडे घाबरत आहेत’ हे वत8न पाहनू देखील इतर माकडे सापाला घाबF लागतात, अगद# योगशाळेत वाढलेल# Bयांनी कधीह# 0य'ात साप पाहलेले नHहते ती देखील (ककु आण मनेका, १९९०). नर#'णा0मक अययनाचे मह0व सांगताना बँडराू असे Eहणतात कO, एखादा ाणी जर फQत य0न आण माद (थेट अनभवु) यां@या पDरणामातनचू शकत राहला तर मानवाची जगCयाची शQयता देखील कमी होत जाईल. यामळेचु, के वळ थेट अनभवातीलु यश आण अपयश यां@या पDरणामातनू मलांनाु पोहणे, त[णांना वाहन चालवणे आण नवnया वै=यकOय व=या{या%ना शM5Nया (ऑपरेशन) शकवणे योvय ठरणार नाह#. संभाHय चकाु खपू महाग आण घातक असतात, याऐवजी, श'काकडनू नर#'णा0मक अययनातनू शकणे अ4धक चांगले/सरx'तु असते (बँडराू, १९७७, पृ. २१२) आपण नेहमी आपIयासाखेच असलेIया, यशवी, कौतकापदु लोकांकडनू शकCयाचा य0न करत असतो. munotes.in

Page 115

114 आकतीृ ६.१: नर#'णातन अययनू: अँीव मेIटझोफ यां@या योगशाळेत १४ महdयांचा मलगा दर4चMवाणीवर पाहलेIयाचे अनकरण करत आहेुू ु. वर@या 4चMात, मलगा पढे झकला आहे आण आनंदाने एक ौढ HयQती खेळणी ताणत ुु ुआहे असे पाहतोय. मधIया 4चMात, मलाला खेळणी दल# आहेु. खाल@या 4चMात मलगा खेळणी ताणत आहेु, जे ौढ HयQतीकडन ूकेले गेले 0याचे अनकरण कFन ुपाहत आहे. ६.२.१. +त2बंब आ!ण मदमये5ू घडणारे अनकरणु (Mirrors and imitation in the brain): १ ९ ९ १ ला पमा8, इटल# येथे उण दवसांत, जेवणानंतर योगशाळेतील माकडावर संशोधन होणार होते. संशोधकाने माकडा@या कारक म+दु कवचावर डायोड बसवले, म+द@याू अoखंडावर#ल या भागातनू नयोजन आण हालचाल# नयं)Mत के Iया जातात. उदाहरणाथ8, Hयवथा अशी होती कO माकड जेHहा तUडात श+गदाणा टाकेल तेHहा उपकरण बÅझ आवाज करेल. 0या दवशी, एक संशोधक पdहाु योगशाळेत दाखल झाला, 0या@या हातात आईसNOम कोन होता आण माकड 0या संशोधकाकडे एकटक पहात होते. जेHहा संशोधकाने आईसNOम कोन खाCयासाठi वतः@या तUडाकडे नेला, तेHहा उपकरणाने बÅझ असा आवाज के ला- जसे काह# तÇध माकडाने 0याच प]तीची हालचाल के ल# आहे (Çलकल#ॅ, २००६; लाकबोनी, २००८). िजओकोमो र#ÅझोलÉी यां@या नेत0वाखाल#ृ संशोधकांना देखील यापव?ू, यQतु माकडांमये इतर माकडांना 5कवां
munotes.in

Page 116

115 मनयालाु तUडात श+गदाणे टाकत असताना अशाच प]तीची नर#'णे दसनू आल# (२००२, २००६). अखेर#स या थQक झालेIया शाMRांनी असा अनमानु के ला कO हे अRात कार@या चेतापेशीमळेु होते: त)बंब चेतापेशी, Bयां@या 5Nया अनसरणु आण नर#'णा0मक अययनास चेतावैRानक आधार देतात. आपण त)बंब चेतापेशी बाबत सवतर पाहू. +त2बंब नसपेशी (Mirror neurons): म+द@याू अoखंडातील नसपेशींना काह# कतीृ करताना 5कवां इतरांना कतीृ करताना पाहनू नसावेग पाठवले जातात. यामळेु म+दतू नमा8ण होणाrया नसपेशीय तमांमळेु इतरांचे अनकरणु आण तदअनभतीकरणुू होणे शQय होते. जेHहा माकडाकडनू काह#तर# पकडणे, धरणे 5कवां अÑू गाळणे होते, तेHहा या नसपेशींकडनू नसावेग पाठवला जातो. माकड इतरांना तशीच कतीृ करताना पाहते तेHहा देखील तसेच नसावेग पाठवले जातात. इतर माकडे काह#तर# करत असतात तेHहा त)बंब नसपेशी =वारा यQतु माकाडाकडनू तसे पाहले जाते. हे फQत माकडा@याच बाबतीत होते असे नाह#. मानवात देखील अगद# बालपणी अनकरणातनुू वत8नाला आकार ाqत होतो. जdमानंतर लगेचच, मोÖयांनी जीभ बाहेर काढIयास बाळ लगेचच 0याचे अनकरणु करते वया@या ८ ते १६ Hया महdयात, शशंकडनुू नवनवीन हालचाल#ंचे अनकरणु के ले जाते (जोdस, २००७). वया@या १२ Hया महdयात, ौढ िजकडे पाहतात तकडे बालक पाहू लागतात (Üकू आण मIटझोफ, २००५). वया@या १४ Hया महdयापासनू (आकतीृ ६. १ पहा) मलेु दर4चMवाणीू वर#ल कतींचेृ अनकरणु कF लागतात (मIटझोफ, १९८८, मIटझोफ आण मरु, १९८९, १९९७). मलेु पाहतात आण मलेु कतीृ करतात. माकडामाणेच मनयातु देखील त)बंब चेता यंMणा असIयाचे म+द@याू ववध भागां@या P E T तमा कनॅ मधनू दसनू आले आहे. ह# यंMणा तदअनभतीुू आण अनसरणु घडवनू आणते (लाकोबोनी, २००८). के वळ इतरां@या कतीृ पाहIयावर, आपIया म+दतू आतनचू उीपन घडनू येते, हे उपन आपणाला इतरां@या अनुभवांची अनभतीुू देते. त)बंब चेतापेशी मलांमधीलु ‘सहानभती@याुू भावनेत’ आण ‘इतरां@या मानसक अवथेची कIपना करCया@या 'मतेत’ वाढ करतात. आ0ममvन लोकांमये अनकरणशीलताु कमी असIयाचे आण त)बंब चेतापेशींची 5Nयाशीलता कमी असIयाचे दसनू येते. यालाच "तटकु त)बंब" (broken mirrors), असे Eहटले जाते (रामचंáन आण ओबेरमन, २००६; सेdजू आण इतर., २००७; वलयEस आण इतर., २००६). तथाप, आपIयापैकO बrयाच जणांत, त)बंब चेतापेशी भावनांमये बदल घडवनू आणतात. आपण इतरां@या भावना ल'ात घेतो. मानसक उपनातनू 0यांना munotes.in

Page 117

116 काय वाटत असेल असा भाव अनभवतोु. चेहrयावर#ल हसू पाहनू आÖया पाडणे हे आÖया पाहनू आÖया पाडCयापे'ा अ4धक अवघड असते (àडंबग8 आण इतर., २०००, २००२). इतरांना जांभई देताना पाहनू आपण देखील जांभई देतो, इतर हसताना हसतो. 4चMपट पाहताना, एखा=या@या पायावर वंचू चढताना पाहनू आपले पाय कडक होतात; उ0कट भावनक चंबनु J;य पाहताना,आपले ओठ देखील हालचाल करतात. जवळ@या HयQती@या वेदना पाहनू, आपIया चेहrयावर 0याच भावना त)बं)बत होतात. परंतु फQत आपला चेहरा नाह#, आकतीृ ६.२ मये दाखवIयामाणे आपला म+दू देखील तसेच अनभवतोु. fMRI (Functional MRI) या आलेखात, रोमटकँ पाट8नरने कIपना केलेIया भावनक वेदनांमळेु दसrयाु पाट8नरलाह# खरोखरच 0याच वेदना होत असIयाचे अनभवलेIयाु काह# मितक आलेखीय कतीृ दसनू आIया (संगर आण इतर., २००४). मानसक Jया उपत करणाrया अनभवांमाणेचु काIपनक वाचनातनू देखील म+दतीलू कतीृ उपत झालेIया दसनू येतात (मार आण ओटले, २००८). थोडQयात, आपIया म+दतीलू त)बंब चेतापेशी तीâ सामािजक वभाव दश8वतात. आकतीृ ६.२: वेदना सहानभतीुू ६.२.२ +नर'0णा9मक अययनाचे उपयोजन ( A p p l i c a t i o n s o f Observational Learning): नर#'णा0मक अययनातनू आपण शकलो कO, नर#'णा0मक अययनास धना0मक आण ऋणा0मक अशा दोनह# बाजू आहेत. धना0मक अययना@या, सहकाय8शील तमेतनू धना0मक पDरणाम दसतात. असे पDरणाम आNमक नसलेले आण सहकाय8शील वFपाचे दसनू येतात. याउलट, समाज वघातक तमेतनू ऋणा0मक पDरणाम दसनू येतात. अशा उपानातनू कौटं)बकु हंसाचार आण मलांमधीलु हंसाचार यांसारnया समया दसनू येतात. याबाबत आपण सवतर पाहू.
munotes.in

Page 118

117 सहकाय;शील वत;न (Pro-Social Behaviour): सहकाय8शील (धना0मक, सहकाय8 करणारे) तमांचा सहकाय8शील पDरणाम दसनू येतो. मलांनाु वाचनाकDरता ेDरत करCयासाठi, 0यां@याकDरता वाचन करा आण 0यां@या आजबाजलाूू पतकेु आण पतकांचेु वाचन करणारे लोक असू =या. मलांनीु धमा8चा अgयास के ला पाहजे असे वाटत असेल तर 0यां@यासोबत धमा8चरण करा, धाम8क सकारा0मक चचा8 करा. जे लोक अहंसा, अन[पु वागणकOचेु उदाहरण देतात ते इतरांमये तसेच वत8न स4चतू कF शकतात. महा0मा गांधी यांनी भारतात आण माट8न Iयथरु 5कगं (Bयू.) यांनी अमेDरकेत मोठा अनयायीु वग8 नमा8ण के ला होता. 0यांनी आपापIया राãांमये सामािजक बदलाकर#ता अहंसा या कतीचाृ अनकरणशीलतेतनुू मोठा भाव नमा8ण के ला. पालक0व ह फार भावी तमा आहे. HयQतीचे शÇद आण कतीृ या परपरांना अनFपु असतात तेHहा अशा तमा अ4धक भावी बनतात. काह#वेळा, तमा बोलतात एक आण करतात दसरेचु. बरेच पालक ‘मी काय सांगतो ते कर, काय वागतो तसे नाह#’ या त0वाने वागताना दसनू येतात. मलेु दोनह# प]तींनी वागतात असे योगांचे नकष8 आहेत (र#स आण गसेकृ, १९७५; रटन, १९७५). ढUगी तमा समोर असIयाने यQतु ढUगी लोकांसारखेच वागतात आण तसेच कथन करतात. समाज *वघातक वत;न (Anti-Social Behaviour): नर#'णा0मक अययनाचे समाज वघातक पDरणाम असू शकतात. अपमान करणाrया पालकांची मलेु आNमक असू शकतात, प0नीला मारहाण करणाrया प[षांचेु वडील देखील प0नीला मारणारे होते, हे आपणाला अgयासातनू समजते (ट#थ आण इतर, २०००). काह# ट#काकारां@या मते, आNमकता पालकां@या गणसMांमधनुु ू संNमत होते. माकड या ाCया@या बाबतीत हे पया8वरणीय असू शकते, हे आपणाला माह#तच आहे. एका सात0याने चाललेIया अgयासात, माकडांना 0यां@या लहानपणीच आईपासनू वेगळे करCयात आले होते, 0यां@यामये अ4धक आNमकता वाढेल अशी पDरिथती होती 0यातनू ते अ4धकच आNमक बनले, असे ल'ात आले (चामोव, १९८०). दर4चMवाणीू हा आपIयावर भाव पाडणारा सवा8त सोपा माग8 आहे. या अययनात अनकरणुशीलता मह0वाची भमकाू बजावते. दर4चMवाणीू आण अययन यांमये धना0मक संबंध आहे. दर4चMवाणीू हे नर#'णा0मक अययनाचे भावी मायम आहे. दर4चMवाणीू पाहनू धमकावणे हा इतरांवर नयंMण मळवCयाचा भावी माग8 आहे, असे मलेु शकू शकतात. फकटु आण सहज मळणारे लå4गक सखु नंतर@या काळात कोणतेह# दःखु 5कवां आजार न देता के वळ समाधान देते, प[षु कणखर आण Mीया कोमल असाHयात इ0याद# सव8 दर4चMवाणीू मधनचू शकले जाते. munotes.in

Page 119

118 ६.२.३ =च.क9सा9मक *वचार: मायमांमधील हंसाचाराचा वत;नावर भाव पडतो का? (Thinking critically about: Does viewing media violence trigger violent behaviour?) अमेDरकन मलेु दररोज सरासर# ४ तास व 0यापे'ा जात वेळ दर4चMवाणीू पाहतात, आण ३ पैकO २ काय8Nम आNमकता असलेले पाहतात. साधारणपणे, वय वषm १२ पय%त, अमेDरकन मलांनीु सरासर# ८,००० खनू आण १,००,००० हंसाचार यQतु कतीृ पाहलेIया असतात. याचबरोबर या मलांनीु हंसा0मक 4चMपट, िHहडीयो गेम, आण वातवदश? िHहडीयो गेम, हंसाचार असलेल# गाणी आण 4चM पाहलेल# असतात. (हेçी जे. कै सर फमल# फéडेशन, २००३; शलेनबग8ू, २००७; कोयने आण आच8र, २००५), मह0वाचे Eहणजे भारत देश देखील याला अपवाद नाह#. आपणाला हे ऐकनू अिजबात आ;चय8 वाटणार नाह# कO, हंसाचारास वारंवार सामोरे गेIयाचा आNमक वत8नावर पDरणाम होतो. यासाठi अतशय ल'ात येCयाजोगा आण सपटु असा परावाु आहे: लोक, मलेु िजतके हंसक चल4चM पाहतात ततके ते आNमक असCयाची शQयता असते (अंडरसन आण इतर, २००३; कं टोर आण इतर, २००१). सगारेट पणे आण कdसरॅ होणे; अgयास करणे आण शै'णक गणु ाqत करणे याचा िजतका घनठ संबंध आहे ततकाच हंसक दर4चMवाणीू मालका पाहणे आण आNमक वत8न यांचा संबंध आहे. लोक िजतके हंसक पाहतात ततके ते आNमक असतात. लोक िजतके हंसक दर4चMवाणीू वर#ल काय8Nम पाहतात ततकO 0यांची आNमकता वाढते, हे अतशय सपटु आहे. हंसक वFपाचे दर4चMवाणीू काय8Nम पाहणे आNमकता वाढवते हे खपू पट आहे परंतु हंसक िHहडीयो गेEस बल काय?. या कारचे खेळ लोकय आण अ4धक हंसक असतात. त[ण या कारचे खेळ खेळCयात तासनतास रमलेले असतात, यातील बरेच त[ण टोका@या आNमक वत8नात गंतलेलेु असतात. या खेळांमये सहभागी HयQतीला हंसक पाMाची भमकाू èयावी लागते, ह# भमकाू पाMांमये शोधावी लागते. हंसक वत8न करणारा खेळाडू पडीत HयQतीला शोधनू माFन टाकCयाचे उट पण8ू करत असतो. पडीत HयQतीला माFन टाकCया@या वत8नास बोनस आण पढ#लु टqqयात ला खेळCयाची संधी या कारची ब'ीस योजना असते. पdहाु एकदा, उ0तर अगद# पट आहे- आNमक िHहडीयो खेळांमधनू आNमकता वाढ#स लागते. अंडरसन आण बशमनु (२००१) यांनी ३५ संशोधनांचा अgयास मेटा-व;लेषण (उ@च कारची संशोधन प]ती) प]तीने के ला. Bयात िHहडीयो खेळांचा आNमकतेवर होणारा पDरणाम अgयासCयात आला. मेटा व;लेषण कDरता नवड केलेIया अgयासांमये ( i ) ायो4गक आण सहसंबंधा0मक अgयास समावट करCयात आले होते. (ii) अgयास Mी आण प[षु या दोहUवर योगशाळेत आण 'ेMीय पDरिथतीत करCयात आलेले होते. या अgयासाचे व;लेषण के Iयानंतर नकष8 असा होता कO, हंसक कारचे िHहडीयो गेम वारंवार munotes.in

Page 120

119 पाहIयास/खेळIयास HयQतीत आNमक वचार, आNमक भावना, मानसक उीपन (रQतदाब, êदय पंदने) तसेच आNमकता यांची वाढ होते. 0याचमाणे, िHहडीयो खेळ िजतके जात माणात खेळले जातात ततके सहकाय8शील वFपाचे वत8न कमी होत जाते. तथाप, अनकरणशीलताु जर# आNमकता वाढवत असल#, तर# 0याचे धना0मक पDरणाम देखील आहेत. संशोधनातनू असे ल'ात आले आहे कO, मलेु नर#'णा0मक अययनातनू जसे आNमक वत8न शकतात तसेच ते सहकाय8शीलता वFपाचे वत8न देखील शकू शकतात (सेयमोर, योशदा आण डोलन, २००९). ६.३ सारांश य ा घटकात आपण जीवशाM, बोधन आण अययन या घटकांमधील संबंध अgयासला आहे. अययन हे नवीन वत8नाचे मह0वाचे Fप आहे. अययनातनू नवीन सहचय8 नम8ती आण वत8नात कायमवFपी बदल घडनू येतात. बोधन आण अययन या दोन संकIपना एकM के Iयास बोधनक अययनाची Hयाnया नमा8ण होते. HयQती 5कवां ाCयाला ाqत झालेIया अनभवा@याु पDरणामातनू माहती संकरण प]तीत बदल घडतो. दसrयाु शÇदांत, गत अनभवांमळेुु, घटनांचे संदभ8 आण अथ8 बदलतात. नवीन सहचय8 नमा8ण होतात आण ते भवयात उपयोगात आणCयाकDरता मतीतृ साठवले जातात. अथा8तच, आपले बरेचसे अययन हे बोधनक ववधतां@या पDरणामातनू आहे. अथा8तच, आपण हा पाठ वाचत असताना तम@यातु बोधनक अययन होत आहे. आपण थोडQयात नर#'णा0मक अययन वषयी चचा8 के ल# आहे. जॉन बी. वटसनॅ यांनी वत8ना0मक मानसशाM हा वचार वाह सचवलाु आहे. ते वतः इवान पावलोव यां@या काया8तनू भावत झालेले होते. 0यांनी वंटू यां@या बोधिथतीचे त@या मलभतुू घटकांमये वभाजन कFन व;लेषण करCया@या य0नावर ;न उपिथत के ला. वटसनॅ यांनी अgयासात वतनठुता सचवल#ु आण वटसनॅ यां@या मते फQत वत8न Bयात नर#'ण करता येCयाजोगा उीपक आण त5Nया यांचा अgयास करणे उ4चत राह#ल. मQसॅ वदा8यमर यांनी मानसशाMातील बोधनक हा वचार सचवलाु. वदा8यमर यां@या मते वंटू यांनी मानसशाMाची स^मू/अणू वFपात मांडणी करCया@या य0नात मानवी अनभवांचीु वातवकता गमावल# आहे असे वाटते. इतरां@या वत8नाचे नर#'ण कFन होणाrया अययनास नर#'णा0मक अययन असे Eहणतात. नर#'णा0मक अययन हे ाणी आण मनयु यांना उपयQतु आहे कारण यात कोण0याह# कार@या घातक वत8नात थेट सहभागी न होता ते शकले जाते. munotes.in

Page 121

120 करणा@या शेवट# आपण हंसाचाराचा आNमकतेवर होणारा पDरणाम यावर चचा8 के ल# आहे. हंसाचार वारंवार पाहCयाचा आNमक वत8नावर पDरणाम होतो, असे Eहटले तर आ;चय8 वाटायला नको. लोक, अगद# मलेु स]ाु मायमातनू िजतके अ4धक हंसक 4चMण पाहतील, ततके ते अ4धक आNमक बनतील (अँडरसन आण इतर, २००३; कं टोर आण इतर २००१). दर4चMवाणीवर#लू हंसकता पाहणे ह# आNमकता वाढवते, हे अगद# पट आहे. अनFपणु देखील आNमकता वाढवते, 0याचा देखील आNमकता वाढवCयावर धना0मक पDरणाम होतो. संशोधनातनू असे ल'ात आले आहे कO, मलेु आNमक वFपाचे वत8न नर#'णा0मक अययनातनू देखील शकतात, तसेच नर#'णा0मक प]तीने ते सहकाय8शील वत8न देखील शकू शकतात (सेयमोर, योशदा आण डोलन, २००९). ६.४ ?न अ) जीवशाM, बोधन आण अययन यांमधील संबंध पट करा. आ) बोधनावर अभसंधानाचा होणारा पDरणाम पट करा. इ) म+दतीलू त)बंब नसपेशी आण अनकरणुशीलता पट करा. ई) सहकाय8शील वत8न Eहणजे काय? उ) समाज वघातक वत8न Eहणजे काय? ऊ) नर#'णा0मक अययन पट करा ऋ) नर#'णा0मक अययनाचे उपयोजन पट करा. ऌ) ट#.Hह#/दरू4चMवाणी वर#ल हंसक वत8नाचा आNमकतेवर होणारा पDरणाम पट करा. ६.५ संदभ;  M y e r s , D . G . ( 2 0 1 3 ) . P s y c h o l o g y.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian r e p r i n t 2013.  B a r o n , R . A . , & K a l s h e r , M . J . ( 2 0 0 8 ) . P s y c h o l o g y : F r o m Science to Practice. (2nd ed.). Pearson Education Inc., Allyn and Bacon  C i c c a r e l l i , S . K . & M e y e r , G . E . ( 2 0 0 8 ) . P s y c h o l o gy.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  C i c c a r e l l i , S . K . , & W h i t e , J . N . ( 2 0 1 2 ) . P s y c h o l ogy.3rdedi. New Jersey: Pearson education.  munotes.in

Page 122

121 घटक - ७ मतीृ – १ घटक रचना ७.० उेश ७.१ तावना ७.२ मतीचाृ अयास ७.३ मतीृची ापे ७.३.१ संगणक कायशीलता आ"ण मानवी मतीृ ७.३.२ जोडणी ७.३.३ &रचड अट)क*सन आ"ण &रचड +श,-न यांचे '.ीतर/य ाप' ७.४ मतीृ 1न+मती ७.४.१ संकेतीकरण आ"ण वयंच+लत )2या ७.४.२ संकेतीकरण आ"ण य3नशील )2या ७.५ सारांश ७.६ 6न ७.७ संदभ ७.० उये
हा :वभाग वाच;या नंतर त<हालाु पढ/लु :वषयाची सखोल माAहती +मळेल -  मरणशC3ती या :वषयावर/ल अयासाचे मह3व.  मतीृ कशी 1नमाण होते आ"ण आठवणी क6या साठव;या जातात.  मरणशCतीत क6याकारे सधारु आणले जाऊ शकतात. ७.१ तावना मतीृ ह/ मानवी जीवनाचा मळू घटक असनू मती+शवायृ जगणं अशCय आहे. अगद/ आपलं जी:वत राहणे हे देखील आप;या गोIट/ लJात ठेवKयाLया Jमतेवर अवलंबनू आहे. जसे )क, आपण कोण आहोत, बाक-चे कोण आहेत, आपले भतकाळातीलू अनभवु, आपले पयावरणातनू +मळवलेले कौश;य, काय सरOJतु आहे? कठ;याु गोIट/ असरOJतु आहेत, इ3याद/. या मतीृ नस3या तर आपण दसQयांचेु नRहे तर वतःचे ा1तTबंब देखील ओळखू शकणार नाह/. रोजची Aठकाणे, रोजची माणसे अनोळखी वाटू munotes.in

Page 123

122 लागतील. साधारण जीवनह/ जगणं हे अशCय होऊन जाईल. आपण आपल/ मतीृ आयIयातीलु 3येक Jणी, जाणीवपवकू )कवां अजाणतेपणे वापरतो. उदाहरणाथ, या Jणी शXद +लAहताना, मी लहानपणी +शकलेल/ अJरे, शXद, 3यांLया अथाचा वापर करत आहे. माझा मZदू कZ A [ त आहे परंतु मी या Jणी फार जाणीवपवकू या गोIट/ंचा :वचार करत नाह/. तर/ह/ मी न चकताु Rयविथतपणे लेखन करत आहे. चला तर, या ^च3ताकषक :वषयाबल अ^धक जाणनू घेऊया. ७.२ मतीचाृ अयास (STUDYING MEMORY) डे:वड मायस (२०१३) यांLया नसारु मरणशCती Aह सात3याने माAहतीचा साठा आ"ण पना_तीु कन सधारतेु. बरनँ यांनी Aदले;या Rयाकरणानसारु, "मतीृ ह/ मZदचीू माAहती साठवKयाची आ"ण नंतर पना_तीु करKयाची Jमता आहे." +सकरे;ल/ आ"ण मेयर (२००८) यांLया मते "मतीृ ह/ एक अशी स)2य योजना आहे cयामळेु आप;या इंA[यांमधनू माAहती गोळा कन, 3याची 1नपणु रचना कन, 3यात आव6यक ते फे रबदल कन साठवता येते आ"ण नंतर या माAहतीची साठवणीतनू पना_तीु करता येते." मानसशा.d अeययन तपासKयासाठf आ"ण 3या gवारे मतीLयाृ भावी भ+मकाू जाणून घेKयासाठf पढ/लु तीन मागाhचा अवलंब करतात: १. आठवणे ( R e c a l l ): या )2येमeये पवjू +शकलेल/ माAहती, :वचार )कवां क;पनांची पना_तीु के ल/ जाऊ शकते, जी आप;या जाणीवपवकू :वचारांमeये नसनू आप;या मतीमeयेृ असते. उदाहरणाथ, पर/Jेत 1नबंध )कवां &रCत जागा भरKयावर/ल 6न आपण आप;या मरणशCतीचा वापर कन सोडवतो. २. ओळख ( R e c o g n i t i o n ) : पवjू +शकलेल/ माAहती ओळखता येणे <हणजेच ओळख, उदाहरणाथ पर/Jेत अनेक पयाय उ3तरांमधनू 1नवड करKयास सां^गतले असताना त<ह/ु फCत अचकू पयाय ओळखKयाचा य3न करता. <हणजेच त<ह/ु उ3तर ओळखKयाचा य3न करता. ओळखणे हे आठवKयापेJा सोपे असते. ३. पनुरा(ययन ( R e l e a r n i n g ) : दसQयांदाु वाचलेल/ माAहती लवकर समजते असे <हणतात यालाच पनरअeयु्यन असे <हणतात. आप;या मतीतृ )कती माAहतीचा साठा आहे हे समजनू घेKयाचा चांगला पयाय <हणजे पनरअeयु्यन. उदाहरणाथ, पर/Jेसाठf पAह;यांदा कठलाह/ु धडा पाठ करताना आप;याला दोन तास लागतील पण तोच धडा काह/ Aदवसांनंतर प*हाु पाठ करताना कमी वेळ लागेल याचे कारण <हणजे तो धडा munotes.in

Page 124

123 आप;या मतीतृ आधीपासनू आहे. आपण फCत 3या धlयाचे पनरअeयु्यन करत आहोत. मतीृ )कवां मरणशCतीला समजKयाचे बरेच य3न मानसशा.d बQयाच वषाhपासनू करत आले आहेत. जसे शार/&रक आ"ण नैस^गक घटनांचा (nदय रोग, अपघात, वेदना, इ.) आप;या मरणशCतीवर होणारे प&रणाम. मेयर (२०१३) यांLया लJात आले )क मZदू oोकचे अनेक pqण आधी सारखेच मन+मळाऊ आ"ण चांग;या RयिCतम3वाचे होते तसेच ते सहजपणे ज*याु Aदनचयमाणेr कामाला लागतात. परंतु 3यांना नवीन मतीृ 1नमाण करणे जमत नाह/. अशा RयCतींसाठf आपण जेवणात काय जेवलो )कवां नवीन RयCतींची नावं लJात ठेवणे देखील कठfण होते. काह/ pqण आपला भतकाळह/ू :वसन जातात. आणखी एका ^च3तवेधक संशोधनातनू असे 1नदशनास आले आहे )क िजथे बQयाच लोकांना नवीन गोIट/ आ3मसात करायला भरपरू कIट करावे लागतात 1तथेच काह/ RयCती सहजपणे नवीन माAहती आ3मसात करतात, तेह/ एकदा ऐकनू )कवां वाचनू. या+शवाय Aह माAहती सरळ )कवां उलट देखील मरण होणे शCय आहे. संशोधनात हेह/ आढळले आहे क- अंक )कवां आकडेच नRहे तर अशा RयCतींना ते Aठकाण आ"ण तो Jण ह/ आठवतो िजथे 3यांना ह/ माAहती थम आढळल/ (जसे )क, Aठकाण, घातलेले कपडे). कtकले आ"ण सहकार/ (२०१०) यांचे एका संशोधनामeये, साधारण मतीृ असले;या RयCतींना २८०० छाया^च.े 3येक- ३ सेकंदा पयhत दाख:वKयात आल/. 3यात असे आढळनू आले क- या RयCतींना ८२% अचकपणेू ती ओळखता आल/. दसQयाु एका योगात, +मशेल (२००६) यांना असे आढळले क- :वखरले;याु वपात दाखवलेल/ ^च.ेह/ माणसे १७ वषाhनंतरAह अचकपणेू ओळखू शकतात. दररोज आपण असंvय 1तमा, आवाज, eवनी, वाद, वास, Aठकाणे, चेहरे इ3याद/ :वषयी अनभवु घेत असतो यावन 6न उwवतो क- आप;या मZदनेू अनभवांLयाु या :वशाल Jे.ांमधनू माAहती कशी 1नवडावी आ"ण ती कशी साठवावी? तसेच इतक- जनीु माAहती ह/ कशी लगेच आठवता येते )कवां आठवणी कशा 1नमाण होतात आ"ण साठव;या जातात? या सगxया 6नांची उ3तरे त<हालाु पढLयाु भागात +मळतील. ७.३ मतीृची ा)पे (MEMORY MODELS) मतीचीृ 1न+मती आ"ण कशी होते आ"ण मतीृ पना_तु कशी के ल/ जाते याचे पIट/करण करKयासाठf मानसशा.dांनी मतीृची अनेक ापे :वक+सत के ले आहेत. या भागात आपण 'माAहती संकरण ाप' या बल बोलणार आहोत. munotes.in

Page 125

124 माहती संकरण ा)प (Information Processing Models): मह3वाचे तीन माAहती संकरण ापे पढ/लु माणे: १. संगणक कायशीलता आ"ण मानवी मतीृ C o m p u t e r f u n c t i o n i n g a n d h u m a n memory २. जोडणी (Connectionism) ३. &रचड अट)क*सन आ"ण &रचड +श,-न यांचे '.ीतर/य ाप' (Richard Atkinson & Richard Shiffrin’s Three Stage Model). ७.३.१ संगणक काय-शीलता आ0ण मानवी मतीृ (Computer functioning and human memory): मानवी मतीृ आ"ण संगणकाची कायJमता समान आहे हे गह/तृ धन पढ/लु ाप तयार के ले आहेत. एका संगणकामाणेच मनIयाचाु मZदू माAहती गोळा करतो, 3यावर कतीृ कन ती नंतर समजनू घेतो आ"ण जेRहा जेRहा गरज असते तेRहा ती माAहती पन1नद+शतुr करतो. ह/ )2या ३ भागात के ल/ जाते- १. संकेतीकरण ( E n c o d i n g ) : माAहती आप;या मZदलाू समजेल अशा कारे साठवल/ जाते. २. साठवण ( S t o r a g e ) : माAहती अशा ाकारे साठवल/ जाते )क नंतर ती सहजपणे आठवता येईल. ३. पना-ु1ती (Retrieval): <हणजेच माAहती प*हाु मरणात आणणे. ह/ माAहती 3याच वपात आठवल/ जाते cया वपात ती साठवल/ होती (सांके1तक भाषेत). जर3 संगणक आ0ण मनयाम(येु तलनाु के ल3 असल3 तर3ह3 संगणक काय-शीलता आ0ण मानवी मतीृ यां4यामधे काह3 फरक आहेत- १. आप;या आठवणी संगणकामाणे शXदाश: नसतात, 3या अ^धक अपIट आ"ण नाजकू असतात. संगणक माAहतीची साठवण 3याची भावना )कवां अथ लJात घेऊन कर/त नाह/. २. मानव अनेक zोतांमधनू एकाच वेळी माAहती साठवKयाचा य3न करतो. या )2येला "समांतर संकरण" असे <हणतात, <हणजेच अनेक Aदशामधनू येणार/ माAहती, कळत नकळत साठवल/ जाते. तसेच दसर/कडेु, संगणक एकावेळी एकाच माAहतीवर )2या करतो आ"ण <हणनचू मानव हा एकावेळी संगणकापेJा जात माAहती वर लJ देऊन मरण क शकतो. ३. संगणकामeये एकदा साठवलेल/ माAहती वषानवषुr तशीच रहाते. परंतु मानवाLया नवीन आठवणी ज*याु आठवणींना बदलत राहतात. मानव सतत 3यांची काह/ सं{Aहत माAहती काढनू टाकत असतात आ"ण नवीन माAहतीवर येत असताना काह/ अ^धक माAहती जोडत असतात. munotes.in

Page 126

125 ७.३.२ जोडणी (Connectionism): दसरेु ाप <हणजेच 'जोडणी ( C o n n e c t i o n i s m ) ' या ापाLया मते आप;या आठवणी या आप;या मZदLयाू मcजासंथेतील गंतले;याु +शरांLया जाxयांमळेु शCय होतात. 3येक वेळी आपण काह/ नवीन +शकतो तेRहा मZदLयाू या जाxयामeये ती माAहती साठते आ"ण या जाxयांमeये त<हालाु बदल Aदसनू येतात. माAहती िजतक- समजत जाते 1ततकेच हे जाळे मजबतू बनत जाते. ७.३.३ 9रचड- अट:क;सन आ0ण 9रचड- <श=>न यांचे '?ीतर3य ा)प' (Richard Atkinson & Richard Shiffrin’s A Three-Stage Model): अट)क*सन आ"ण +श,-न (१९६८) यांचे .ीतर/य ाप' हे सवात मह3वाचे आ"ण सवात +स} ाप आहे. यांLया मते माAहती मZदतू पCक- होKयापवjू ती तीन ट__यांमधनू जाते. ते तीन ट_पे पढ/लु माणे आहेत: संवेदनासंबंधीची मतीृ ( S e n s o r y M e m o r y ) : नवीन माAहती पAह;यांदा आप;या इंA[याना पोहोचते. आपल/ इंA[ये Aह माAहती काह/ Jणांसाठf 3यांLया जवळ ठेवतात. अBपकाल3न मतीृ (Short Term Memory): से*सर/ मेमर/ मधनू काह/ माAहती पढेु अ;पकाल/न मतीमeयेृ सांके1तक भाषेत साठवल/ जाते. द3घ-काल3न मतीृ (Long Term Memory): शेवट/ या माAहतीवर )कया झा;यानंतर ती पढेु द/घकाल/न मतीमeयेृ साठवल/ जाते. ह/ माAहती इतक- पCक- असते क- जेRहा पाAहजे तेRहा आपण या माAहतीची पना_तीु क शकतो. आकतीृ ७.१
बा~य घटना संवेदनासंबंधीची मतीृ अ;पकाल/न मतीृ द/घ काल/न मतीृ वयंच+लत )2या माAहतीचे संवेदन मह3वाLया माAहतीकडे लJ क[/करणZ सराव संकेतन पना_तीु munotes.in

Page 127

126 दहेर3ु माग- मतीृ (Dual -Track Memory): अट)क*सन आ"ण +श,-न यांचे ाप हे माAहती साठ:वKयावर मह3व देतं. परंतु काह/ मानसशा.d या मताचे आहेत )क, आपला मZदू एकाच मागावर नाह/ तर दहेर/ु मागाhवर चालतो. काह/ माAहती आप;या नकळतपणे अ;पकाल/न मतीृ मधनू द/घकाल/न मतीमeयेृ साठवल/ जाते. या )कयेवर आपण पढेु स:वतरपणे बोलू. आपण अट)क*सन आ"ण +श,-न यांचे ाप थोडCयात पAहले होते. चला आता थम आपण वर/ल ाप स:वतरपणे बघयाू: संवेदनासंबंधीची मतीृ (Sensory Memory): याला 'संवेदन नtदणी ( s e n s o r y r e g i s t e r ) ' असेAह <हणतात. हा सवात पAहला आ"ण मह3वाचा पडाव आहे. माAहती आप;याजवळ आप;या ५ संवेदनशील अवयवांमधनू (डोळे, नाक, जीभ, 3वचा आ"ण कान) गोळा के ल/ जाते. Aह माAहती १ ते २ सेकंदापयhत राहते. हा वेळ फार कमी वाटत असला तर/ परेसाु असतो. या वेळात पढ/लु )2या सpु होते. परंतु Aह )2या पणू होKयासाठf मह3वाचे आहे )क आपण जाणीवपवकू लJ Aदलं पाAहजे. नाह/तर Aह माAहती हरवनू जाते. संवेदनासंबंधी मतीमळेृु माणसे माAहती जवळ नसतानाह/ ती माAहती काह/ Jणापयhत +मळवू शकतात. उदाहरणाथ बाजारातनू चालत असताना तमLयाु बाजंनीू कोणी ओळखीची RयCती गेल/ आ"ण त<ह/ु मागे वळनू बघे पयhत ती RयCती जर/ 1नघनू गेल/ तर/ह/ त<ह/ु डोळे +मटून 3या RयCतीचे ^च. अधा एक सेकंद पाहू शकाल. दसQयाु शXदात, तमLयाु संवेदनासंबंधी मतीवरृ 3या RयCतीचे ठसे काह/ Jणासाठf राहनू जातात. हे ठसे त<हालाु कठल/Aहु माAहती अखंड कारे पाहणे सोपे करतात. या कायामळेु त<हालाु वतू )कवां माAहती तकlयाु तकlयामeयेु न Aदसता चलत वपात Aदसतात. <हणनचू आप;याला ^च.पट चालताना Aदसतो. नाह/तर ^च.पट फCत थांबले;या छाया^च.ांLया वपात Aदसले असते. जर/ या )2येला 'संवेदन नtदणी' )कवां 'संवेदनासंबंधीची मतीृ' असे <हणतात, तर/ या )2येमeये अनेक नtद/ंचा उपयोग के ला जातो. 3येक संवेदने साठf वेगवेगxया नtद/ असतात. या संवेदनासंबंधी मतीमध;याृ माAहतीवर जाणीवपवकू लJ Aदले तरच या माAहतीचे पांतर अ;पकाल/न मतीमeयेृ होते. संवेदनासंबंधीची मतीृचे दोन मह3वाचे कार आहेत. ते <हणजे- अ) Cतमा मतीृ (Iconic Memory): 1तमांना आयकॉन )कवां ^च*ह असे <हणतात. संवेदन नtदणी Lया माeयमातनू 1तमा मतीमeयेृ माAहती साठवल/ जाते. 1तमा मतीतीलृ आठवणी अचकू असतात परंतु १/१० सेकंदा साठfच असतात. munotes.in

Page 128

127 जॉज पर+लंग (१९६०) ने 1तमा मतीचेृ अित3व आ"ण Rया_ती दाख:वKयासाठf एक योग के ला. योगाLया सहभागींना एका पडgयासमोर बसKयास सांगKयात आले होते, cयामeये ९ अJरे (तीन रांगेत तीन अJरे) १/२० सेकंदासाठf Aदसतात. सादर/करणानंतर सहभागींना अJरे एका :व+शIट कारे आठवKयास सां^गतले होते. पर+लंग नऊ अJरे सादर के ;यानंतर लगेच एका मोÄया आवाजाचा वापर सहभागींना कोणती ओळ आठवायची हे दशवKयासाठf करायचे. उLच eवनी <हणजे पAहल/ ओळी. मeयम eवनी <हणजे मधल/ ओळ आ"ण हळू eवनी <हणजे सवात शेवटची ओळ. eव1नसह आठवKयास सां^गत;या वर माणसांना १००% अJरे आठवल/ तर eवनी:वना आठवKयास सां^गत;यावर 3यांना फCत ५०% टCके अJरे आठवल/. तथा:प असे आढळनू आले सहभागींना लगेच अJरे :वचारल/ तर 3यांना सरासर/ सगळी अJरे आठवता आल/. फCत ०.५ सेकंदाLया :वÅांतीनंतर :वचार;यावर सहा अJरे आठवल/ आ"ण १.० सेकंदाLया अंतरानंतर फCत चार अJरे आठवता आल/. <हणजेच 3यांLया संवेदनासंबंधी मतीमeयेृ सव ९ अJरे काह/ Jणासाठf उपलXध असतात. ब) Cत(वनी मतीृ (Echoic Memory): आवाजाचे मनात उठणारे ठसे <हणजे 'इको'. 1तeवनी मतीृ ह/ एक संवेदनासंबंधी मतीृ आहे जी कठ;याह/ु आवाजाला १ ते २ सेकंदासाठf तमLयाु मतीतृ ठेवते. उदाहरणाथ त<ह/ु ट/. Rह/. पाहत असताना तमLयाु आईने काह/ 6न :वचारला तर त<ह/ु ट/. Rह/. थांबवनू आईला :वचारता क- 'ती काय <हणाल/?' cयावेळी त<ह/ु हे :वचारता 3याच वेळेस त<हालाु लगेच तमLयाु आईने <हटलेले शXद तसेLया तसेच आठवतात. 1तeवनी मतीृ Aह माAहती 1नघनू गे;यावरह/ ३ ते ४ सेकंदासाठf 1तथेच राहते. 1तeवनी मतीृ माAहती तोपयhत धन ठेवते जोपयhत त<ह/ु 3याचा अथ लावू शकत नाAह. संवेदनेसंबंधी मतीचेृ मह33व <हणजे: o संवेदनेसंबंधी मतीृ, शेकडो माAहतीमधनू गरज पडणार/ माAहती काह/ Jणापयhत धन ठेवते. o बQयाच Aदशांमधनू येणाQया माAहती मधनू, संवेदनेसंबंधी मतीृ त<हालाु ठरवायला वेळ देते )क कठ;याु माAहती वर लJ gयावा. o 1तमा मतीमळेृु आपण माAहती न थांबता पाहू शकतो, तसेच 1तeवनी मतीमळेृु आपण माAहती परत परत ऐकनू शXद ओळखू शकतो. munotes.in

Page 129

128 अBपकाल3न मतीृ {Short Term Memory (STM)}: आपण पाAहले;या हजारो Ç6यमान आ"ण Åवण:वषयक संवेदनांमधनु फCत काह/ संवेदना अ;पकाल/न मतीमeयेृ जमा होतात. अ;पका+लक मतीृ काह/ Jणासाठf, थोडी माAहती साठवनू ठेवते. या माAहतीवर जर लJ Aदलं नाह/ तर ह/ माAहती हरवनू जाते. :वना ताल/म, अ;पकाल/न मतीमधीलृ माAहती फCत २ ते ३० सेकंदापयhत राहू शकते, लॉईड पीटरसन आ"ण मागरेट पीटरसन यांनी के ले;या योगामeये हेच दशवले आहे. सहभागींना तीन Rयंजनांचे गट दाखवले गेले जसे )क, CHJ, HYO, FGP. या Rयंजनांची ताल/म न Rहावी <हणनू 3यांना १०० पयhतचे आकडे ३ अंक सोडनू, उलÉया Aदशेने आठवKयास सां^गतले. योगातील सहभागींची वेळो वेळी तपासणी के ल/. ३ सेकंदा नंतर :वचार;यावर, 3यांना अधr शXद आठवत असनू, १२ सेकंदानंतर :वचार;यावर, ते जातीत जात शXद :वसन गेले होते. <हणनचू माAहतीची ताल/म फार मह3वाची आहे. अ;पकाल/न मतीमeयेृ ७, कमी जात २ (७ +/- २) इतक- माAहती राहू शकेल. जर Rयविथत लJ Aदले असेल तर ५ ते ९ इतक- माAहती राहू शकेल. Aह Jमता वय आ"ण दसQयाु घटकांवर अवलंबनु आहे. लहान मलांLयाु आ"ण वयकर RयCतींLया तलनेतु तpणांमeये कायरत मतीृ कमी असते. <हणजेच तpणांनी जात लJ देऊन कठल/ह/ु गोIट के ल/ पाAहजे. तथा:प, जZRहा कोणतेह/ अडथळे नसतात आ"ण एका वेळी एकाच कामावर लJ कZ A [ त के ले जाते तZRहा सव वयोगटातील लोक चांगले आ"ण अ^धक कायJम काय क शकतात. काय-रत मतीृ (Working Memory): क ा य  र त मतीृ आ"ण अ;पकाल/न मतीृ या बहतेकवेळाु एकमेकांऐवजी समान अथाने वापर;या जाणाQया संdा आहेत. तथा:प, या दोघांत अ;प असा फरक आहे. कायरत मतीृ Aह अ;पकाल/न मतीृ मeये असणाQया ता3पर3याु संच1यत माAहतीLया स)2य, सावध^गर/ची हाताळणी होय. कायरत मतीृ स)2य असते. कायरत मतीृ हे दशवते )क अ;पकाल/न मतीृ के वळ माAहती साठवलेला एक डXबा नसनू ती एक स)2य णाल/ आहे जी येणाQया माAहतीवर कोण3याह/ Jणी लJ कZ A [ त करते. कोवन (२००८) यांLया मते, कायरत मतीृ आपल/ ब:}म3ताु दशवते, आप;या लJ देKयाLया Jमतेवन असे समजते )क cयांची कायरत मतीृ चांगल/ असते तेच दसQयांपेJाु जात एका{ असतात. munotes.in

Page 130

129 अ◌ॅलन बडल/ॅ आ"ण सहकार/ (२००१, २००२) यांनी अट)क*सन आ"ण +श,-न यांLया अ;पकाल/न मतीलाृ :वरोध के ला. बडल/ॅ आ"ण ह/Lच (१९७४) यांनी अ;पकाल/न मतीचाृ पयाय <हणनू कायरत मतीचीृ 1न+मती के ल/. 3यांLया मते अट)क*सन आ"ण +श,-न हे आप;या अ;पकाल/न मतीृ gवारे आप;या मZदचेू काय फार सहजपणे सो_या प}तीचे अस;याचे दशवतात. cयामळेु असे आढळते )क, आपला मZदू फार कमी )2यांLया माeयमाने माAहती साठवतो. आकतीृ ७.२ बडल/ॅ आ"ण ह/LचLया मते कायरत मतीृ ह/ माAहती फCत थोlया वेळासाठf जपनू ठेवत नसनू, 3यावर स)2य )2या करते. तमचाु मZदू या नवीन माAहतीला ज*याु माAहतींशी जोडनू समजनू घेKयाचा य3न करतो. उदाहरणाथ ग"णताचा 6न सोडवताना, त<ह/ु 6न मनात;या मनात लJात ठेवKयाचा य3न करता. Jणानंतर त<ह/ु तोच 6न :वसन जाता. <हणजेच 6न सोडवKयापयhत तो तमLयाु कायरत मतीतृ असतो. 6न सोडवनू झा;यावर त<ह/ु 3याचे प*हाु प*हाु पाठांतर करKयाऐवजी तो :वसन जाता. तसेच, जर त<हालाु कठलेह/ु उ3तर पर/Jेसाठf लJात ठेवायचे असेल, तर त<ह/ु 3याचे पाठांतर प*हाु-प*हाु करता. तेRहा Aह माAहती तमLयाु कायरत मतीमधनृू द/घकाल/न मतीतृ जाते. (See आकतीृ ७.२) बडल/Lयाॅ मते कZ [ /य कायकार/ मतीृ हा कायरत मतीचाृ सवात मह3वाचा घटक आहे. 'कZ [ /य कायकार/’ मतीृ ठरवते )क कठ;याु माAहतीवर लJ gयावे. कZ [ /य कायकार/ एक णाल/सारखे काय करते जी मतीृ Lया साठवणी ऐवजी लJ देKयाLया )2यावर 1नयं.ण करते कारण लJ नस;यास माAहती हरवनू जाते. परोॅ आ"ण सहकार/ (२०११) यांनी जाणकारांना दाखवनू Aदले क- माAहती ऑनलाइन उपलXध अस;यास ती माAहती लJात ठेवKयासाठf लोकं कमी मेहनत करतात. कोणी <हणू शकतो )क, गगलूमळेु लोक सराव कन माAहतीची साठवण करणे टाळतात आ"ण मोबाईल फोनमळेु कटंबुु आ"ण +म.ांचे फोन नंबर लJात ठेवKयाची सवय हरवत चालल/ आहे. माAहती संवेदनासंबधीची मतीृ क[/य Zकायाकार/ द/घकाल/न मतीृ Visuo-spatial scratch pad लJ munotes.in

Page 131

130 द3घ-काल3न मतीृ {Long Term Memory (LTM)}: एट)क*सन आ"ण +श,-न ता:वत 'म;ट/-टोअर मतीृ ापचा' अं1तम ट_पा <हणजे द/घकाल/न मतीृ (LTM) आहे. LTM ची Jमता अमयाAदत आहे असे <हणतात. जर आप;याला कोणतीह/ माAहती आठवता आल/ नाह/ तर ती माAहती हरवल/ नसनू, आपण 3याचा सराव के ला नाह/ <हणनू उपलXध नसते. LTM मeये संकेतीकरण साधारणपणे शXदाथासंबंधी (अथ) आ"ण दIयसंबंधीु (स^च.) असू शकतो तसेच ते eव1न:वषयक (अकौिटक) देखील असू शकते. द/घकाल/न मतीचेृ तीन कार आहेत: • )2या3मक मतीृ • अथ मतीृ • घटना मतीृ :DयाEमक मतीृ ( P r o c e d u r a l m e m o r y ) : गोIट/ कशाकारे कराRया हे जाणनू घेKयाची जबाबदार/ )2या3मक मतीचीृ आहे. यात शार/&रक (कारक) कौश;यAह समा:वIट आहे. Aह मतीृ आंत&रक पातळीवर, वयंच+लत आ"ण उgघोषीत आहे. अथ-पण-ू मतीृ ( S e m a n t i c m e m o r y ) : या मतीृमeये जगा:वषयी माAहती, शXदांLया अथाबल तसेच सामा*य dानाबल माAहती यांची साठवण के ल/ जाते. आपण या मतीमळेृू भाषा समजू शकतो. घटना मतीृ ( E p i s o d i c m e m o r y ) : आप;या जीवनातील अनभवांचीु माAहती गोळा करKयासाठf Aह मतीृ जबाबदार आहे. 3यात जागpक :वचारांचा आ"ण घटनांचा समावेश आहे. उदा. तमचाु महा:वgयालयातला पAहला Aदवस )कवां तमLयाु :ववाहाबाबतची मतीृ. पढLयाु ट__यात आपण LTM चा आणखीन :वततृ अयास करणार आहोत. आपल3 गती तपासा: थोडCयात ट/प +लहा: अ) माAहती )2या ापाची संगणक आ"ण जोडणी संदभातील ÇIट/कोनाशी तलनाु ब) संवेदनासंबंधीची मतीृ क) अ;पकाल/न मतीृ ड) कायरत मतीृ munotes.in

Page 132

131 ७.४ मतीृ Cन<म-ती (BUILDING MEMORIES) ७.४.१ संकेतीकरण आ0ण वयंच<लत :Dया ( E n c o d i n g a n d Automatic Processing): तáय आ"ण अनभवु जे आपण जाणीवपवकू समजतो आ"ण घो:षत करतो ते पIट मतींचाृ ( e x p l i c i t m e m o r i e s ) भाग आहेत आ"ण 3यास उgघोषीत मतीृ (declarative memory) असे <हणतात. आपण जी माAहती नकळतपणे साठवतो ती अ3यàय मतींचाृ ( i m p l i c i t memories) भाग आहे आ"ण 3यास 'अ-उgघोषीत’ मतीृ ( n o n - d e c l a r a t i v e m e m o r y ) असे <हणतात. आप;या अ3यàय मतींमeयेृ खाल/ल मतींचाृ समावेश होतो. अ) :DयाEमक मतीृ (Procedural memory): या मeये व: कौश;य जसे )क पोहणे, कार चालवणे, खाणे, क-बोड इ3याद/ टाइप करणे यासारvया मतींचाृ समावेश होतो. ब) उEतेजाकांम(ये असणारा ‘अ<भजात अ<भसंधान सहयोग’ (Classically conditioned association among stimuli): उदाहरणाथ, जेRहा आपण दंतवैgयाLया िCल1नकला भेट देतो तेRहा आप;याला भीती वाटते कारण आपण एक दंतवैgयाLया िCलनीकला वेदनादायक âäलसह नकळतपणे जोडतो. दसरंु उदाहरण <हणजे एक सवा+सकु वास जो आप;याला आप;या आवड3या Aठकाणाची आठवण कन देतो. 1नर/Jणांतनू हे लJात आले आहे )क लोक काह/ माAहती लJ न देता स}ाु {हण करतात. माAहतीLया )2यांसाठf मेहनत ãयावी लागते पण काह/ )2या, य3न, वेळ आ"ण अनभवानसारुु, वयंच+लत होतात. अनेक कौश;य लोक अशाच कारे नकळतपणे +शकलेले असतात. उदाहरणाथ, जाणनू बजनुू य3न न करता आपण खाल/ल बाबींLया माAहतीबाबत )2या करतो: • जागा: आपण अनेकदा एकाच Aठकाणी बसनू एखाद पाÄयपतकु वाचतो. नंतर जेRहा माAहती आठवKयाचा य3न करतो तेRहा आपण 3या थानाचा :वचार करतो आ"ण आप;याला ती माAहती आठवते. 3याचमाणे आपण एखाgया RयCतीस Aदशा1नदशr देत असतो तेRहा आप;या डोxयासमोर 3या र3याLया नकाशाचे ^च. उभे राहते. आणखी एक उदाहरण <हणजे एखाgया खोल/तनू चालत आ;यावर 3या खोल/त असणाQया :व:वध गोIट/ कठेु आहेत हे आप;या डोxयासमोर सहज ^चT.त होते. munotes.in

Page 133

132 • वेळ: आपण अनपेOJतपणे Aदवसात घडले;या गोIट/ंचा 2म लJात ठेवतो. नंतर जेRहा आप;याला असे वाटते )क आपण आपल/ काह/ वतू कठेतर/ु :वसरलो, तेRहा आपण 3या Aदवशी काय के ले याची 2मवार/ प*हाु तयार करतो. • वारंवारता: एखाद/ गोIट )कती वेळा घडते याचा य3नपवूक मागोवा न ठेवता देखील एखाद/ गोIट )कती वेळा घडल/ आहे यची आप;याला जाणीव असते. उदा. आप;याला कळतं क- एखादा +भकार/ आप;यासमोन पाच वेळा येऊन गेला आहे. आधी नमदू के ;यामाणे, आपला मZदू ‘दहेर/ु संकरण’ वापर करतो. एक संकरण आपोआप अनेक 1नयमीत तपशीलांचा सं{ह करते तर दसुरे संकरण य3नशीलपणे माAहतीवर लJ कZ A [ त करते. तर आता आपण य3नशील )2या पाहूया. ७.४.२ संकेतीकरण आ0ण यEनशील :Dया (Encoding and Effortful Processing): वयंच+लत )2या इतCया सहजतेने होतात )क 3या बंद करणे कठfण असते. उदाहरणाथ, आपण सकाळी ५ वाजता वयंच+लतपणे जागे होतो, जर/ आपण अलाम लावKयास :वसरलो तर/ह/. वयंच+लत )2येत लJ न देता )कवां य3न न करता गोIट/ सचेतनपणेु घडतात. तथा:प, य3नशील )2येस जागतृ )2या आव6यक आहे. एखाgया गोIट/चे अeययन होKयास पIकळु य3न आ"ण :वचार करावा लागतो जेणेकन अeयायानातनू +मळालेल/ माAहती साठवता येईल. बQयाच नवीन )कवां गंतागंतीLयाुु कायाhक&रता पणपणेू लJ कZ A [ त असणे आव6यक आहे आ"ण उ3साहपणू )2येचा वापर करावा लागतो. एकदा एखादे काय आपण य3नपवकू +शकळो क-, ते वयंच+लत )2येचा एक भाग बनते. उदाहरणाथ, कार चाल:वKयाबल +शकKयाचा :वचार करा; सpवातीलाु चालक ट/य&रंग Rह/लला गहनपणे पकडतात आ"ण पढेु र3यावर संपणू लJ देतात. परंतु अनभवु आ"ण सरावाने चालक आ3म:व6वासाने सहजपणे कार चालवू लागतो. ते 3याLया वयंच+लत मतीचाृ भाग बनते. आ"ण या वयंच+लत )2येमळेु नंतर तो वाहन चालक वाहन चालवताना इतर गोIट/ह/ सहज क शकतो जसे, गाणी लावणे, फोन वर बोलणे )कवां सह-वाशांशी ग_पा मारणे इ. हे इतर कौश;यांबल पण खरे आहे. जसे )क एक नवीन भाषा वाचायला, +लहायला, )कवां बोलायला +शकणे, )2केट खेळणे, शार/&रक कसरती इ3याद/. याचे मलत33वू असे आहे क- जेRहा काय नवीन असेल तेRहा मतीमeयेृ साठवKयासाठf सलभु )2यांचा वापर करणे आव6यक आहे. एकदा ते आपण Rयविथत +शकलो क- आपण वयंच+लत )2येचा उपयोग करतो आ"ण 3या कायाला जाणीवपवकू य3न न करता ते येते. munotes.in

Page 134

133 यEनशील :Dयांची तं?े (Effortful Processing Strategies): आप;या मतीकडेृ नवीन माAहती पाठवKयासाठf पाÄयपतकांमधनुू एक नवीन संक;पना +शकKयाएवढ/च मेहनत करावी लागते. ायो^गक अयासातनू असे Aदसनू आले आहे क- नवीन मतीृ बन:वKयाची आपल/ Jमता वाढवKयासाठf अनेक तं.ांचा वापर के ला जाऊ शकतो. जर ह/ तं.े भावीपणे वापरल/ गेल/ तर ती Aटकाऊ आ"ण वेशयोqय मतींनाृ ज*म देतात. आपण काह/ तं.े पाहू cयाचा वापर नवीन माAहती लJात ठेवKयासाठf के ला जाऊ शकतो. १. Jवभाजन/खंडीकरण (Chunking): जॉज +मलर यांनी :वभाजन/खंडीकरण Aह संक;पना पAह;यांदा १९५० मeये अ;पकाल/न मतीृ वाढ:वKयासाठf वापरल/. उपलXध माAहतीपैक- एकाच कारLया माAहतींचे छोटे-छोटे गट तयार कन अ;पकाल/न मृतीची कवतु वाढ:वKयाची )2या <हणजे :वभाजन/खंडीकरण होय. दसQयाु शXदात सांगायचे तर, :वभाजन/खंडीकरण <हणजे एक अशी )2या cयामeये एकाच कारLया छोÉया-छोÉया माAहतीLया :वभागांना एक. कन मोÄया माAहतीचे संकरण करणे होय. एका माAहतीLया गटांमeये सा<य असते आ"ण एका गटाLया माAहतीचा दसQयाु गटातील माAहतीशी संबंध असतो. 3यामळेु छोÉया-छोÉया माAहतीचे मोÄया माAहतीमeये पांतरण करणे सोपे जाते. :वभाजन/खंडीकरण हे सामा*यतः इतके नैस^गक&र3या होते क- आप;याला काळात देखील नाह/. परंतु जेRहा आपण वैयिCतक&र3या अथपणू प}तीने माAहतीLया गटांचे :वभाजन जाणीवपवकू करतो तेRहा आपण सवç3तम माAहती लJात ठेवू शकतो. Jवभाजन/खंडीकरण पढ3लु बाबींवर आधा9रत असू शकते: • भाषेचा नमनाु - उदाहरणाथ R A T S H O E L A C E या माAहतीला अथपणू प}तीने RAT SHOE LACE या माणे :वभािजत करता येईल. एखादा प&रLछेद :व:वध वाCयांश )कवां वाCयांमeये :वभािजत कन लJात ठेवता येतो. एखादे गाणे आपण कडRयात :वभािजत करतो, सगळी कडवी पाठ झा;यावर आपण ते गाणे पणू गातो. खरेद/Lया सामानाची याद/ भाcया, फळे )कवां धा*य यावर आधा&रत लहान गटांमeये खंâडत कन आपण लJात ठेऊ शकतो. • जात आकडे, ३ -३ Lया गटात लJात ठेऊ शकतो. हेच आपण सवसाधारणपणे फोन नंबर लJात ठेवताना करतो. १० अंक- फोन नंबर - ८०८२८९२९८८ - हा ८०९ २८९ २९ ८८ असं लJात ठेवणं सो_पं पडतं. या तं.ाचा परेपरुू वापर करKयासाठf सराव हा सवात मह33वाचा घटक आहे. आप;या मतीतृ असले;या माAहतीशी नवीन माAहती जोडणे हे नवीन गोIट/ +शकणे आणखी सोपे करते. अशीच आणखी एक )कया <हणजे ‘मतीसहाéयकेृ' munotes.in

Page 135

134 २. मतीसहाNयकेृ (Mnemonics): ाचीन काळातील ^{सचे :वgवान आ"ण वCते लोक मतीसहाृéयकांचा वापर मोठे धडे आ"ण भाषणे लJात ठेवKयासाठf करायचे. मतीसहाéयृके मतीृ ला मदत करणारे :व:वध घटक आहेत जसे )क छाया^च.े, नकाशे, 'खणु-शXद' (peg – words) इ3याद/. आपण अमतू शXदांपेJा ^च.े आठवKयात चांगले असतो. आपल/ Çकमतीृ Aह आप;याला आपल/ माAहती लJात ठेवKयास फार मदत करते. मनIयाचाु मZदू अचंTबत करणार/, वैयिCतक, भौ1तक )कवां आप;याला जवळची असणार/ माAहती अ^धक चांग;या कारे लJात ठेवतो. तसेच ठोस नसलेल/ )कवां जवळची नसलेल/ माAहती साठ:वKयास आप;याला कठfण पडते. आgयाJर संdा, यमक, )कवां लयब}ता हे मतीसहाéयकांचेृ कार आप;याकडनू अनेकदा वापरले जातात. आgयाJर संdा (Acronym) हे एखाgया नावातील )कवां वाCयामधील पAह;या अJरांना घेऊन आहे. OCEAN हे 'Tबग ५' या चाचणीतील ५ RयCतीम3वाचे गणधमु दशवणार/ आgयाJर संdा आहे ( O p e n n e s s , C o n s c i e n t i o u s n e s s , E x t r a v e r s i o n , Agreeableness and Neuroticism बन:वले शXद असतात.. जसे )क UNICEF Aह ‘The United Nations Children’s Fund’ ची आgयाJर संdा). यमक या <हणी आहेत cयातील अं1तम शXद सारखेच ऐकू येतात )कवां जळतातु. यमक लJात ठेवणे फार सोपे असते कारण ते eवनी संकेतीकरणाLया माeयमाने आप;या मZदमeयेू :व+शIट माAहतीसाठf लJात ठेवले जातात. उदाहरणाथ:- “ऐकावे जनाचे करावे मनाचे”. खणु-शXद या प}तीत आपण ÇिIटपाने नवीन शXद आधीपासनू मतीसहाéयकाgवारेृ अंकाबरोबर साठवले;या माAहतीशी जोडतो, खणु-शXद हे शXद एका रांगेत )कवां :व+शIट प}तीने आठवKयाचे सोपे तं. आहे. खणु शXद <हणजे एक मान+सक खंट/ु आहे िजLयावर त<ह/ु वाटेल तशी नवीन माAहती अडकवू शकता. आपण माAहती साठवKयासाठf अनेक कारचे खणु-शXद एक.पणे वाप शकतो जसे, यमक, अंक, आकतीृ, आ"ण अJरे. उदाहरणाथ अंक लJात ठेवKयासाठf आपण 3यांना एका यमक असणाQया शXदाबरोबर जोडनू लयब} प}तीने लJात ठेवतो जसे, एक- के क, दोन-फोन, तीन-:पन इ. ३. अOधPेणी (Hierarchies): अ^धÅेणी Aह सांके1तकरणासाठf माAहती संघAटत करKयाची एक प}त आहे. जेRहा कठfण माAहती मोÄया संक;पनांमeये आ"ण पढेु वग आ"ण उपवगाhमeये :वभािजत के ल/ जाते, 3याला अ^धÅेणी प}ती असे <हणतात. आपण जर का अ^धÅेणी प}तीने संक;पनांचे सांकेतीकरण के ले असेल तर आप;याला 3या लगेच आठवणे सोपे munotes.in

Page 136

135 जाते. उदाहरणाथ आपण आता जे मेु अयासात आहोत 3यांची अ^धÅेणी आकतीृ ७.३ मeये पहा. गॉडन बोवर आ"ण सहकार/ (१९६९) यांनी एक योग के ला cयामeये 3यांनी अनेक शXद एकदा याÇिLछकपणे आ"ण एकदा ख1नजे, ाणी, कपडे आ"ण वाहतकू यासारvया ÅेKयांमeये ततु के ले. 3येक शXद एक +म1नटासाठf सादर के ला गेला. या योगातनू 3यांना असे आढळनू आले क-, याÇिLछकपणे सादर के ;या गेले;या शXदांपेJा ÅेKयांमeये शXदांचे सादर/करण के ;यास सहभागी चांग;या कारे लJात ठेवू शकतात. आकती ृ७.३ ४. Jवतर3त सराव (Distributed Practice): ३०० पेJा जात योग हे दशवतात )क, :वतर/त सराव हा एकाच वेळीस भरपरू सराव करKयापेJा फार चांगला आहे. :वतर/त सराव के ;यास त<ह/ु माAहती फार वेळा नंतरAह अचकपणेू लJात ठेऊ शकता. याला अंतर भाव (spacing effect) असे <हणतात. याचा शोध सवात पAहले जमनीLया हरमन एTबंगहौस यांनी १८०० मeये लावला. माAहती लJात ठेवKयासाठf आपण २ कारLया सरावाची मदद घेतो - एक. सराव आ"ण :वतर/त सराव एक? सराव ( M a s s p r a c t i c e ) : एकाच वेळेस भरपरू माAहती लJात ठेवKयाचा य3न करणे <हणजेच "एक. सराव" होय. यामeये सराव स.ा दर<यान :वÅांतीची वेळ फारच कमी असते. एक. सरावामळेु जलद वेगवान अयास होतो आ"ण 3यामळेु संकेतीकरण आ"ण य3नशील )2या संवेदनासंबंधीची मतीृ अ;पकाल/न आ"ण कायरत मतीृची Jमता य3नशील )2यांची तं.े :वभाजन/खंडीकरण मतीसहाéयकेृ अ^धÅेणी munotes.in

Page 137

136 आ3म:व6वासाची भावना उ3प*न होऊ शकते. परंतु, हरमन एTबंगहौस (१८८५) यांLया मते, जे पटकन लJात ठेवतात, ते 1ततCयाच लवकर :वसरतात स}ाु. Jवतर3त सराव ( Distr ibut ed Pra ct ice ) : या कारLया सरावात सराव स.ामeये एक. सरावाLया तलनेतु थोडी जात :वÅांती घेतल/ जातो. या प}तीत अयास होKयास फार वेळ लागतो. या काराचा वापर करणारे लोक वतःला बयाचदा कमी कायJम अस;याचे समजतात. परंत ते स3य नसतेु. :वतर/त सराव जात यश +मळवनू देतो. थोlया थोlया वेळाने परंतु सात33याने केलेला अयास हा जात यश +मळवनू देणारा असतो. उदा. समान गणवु3ता असणार/ दोन मलंु, पर/Jेसाठf अयास करत आहेत. परंतु एक मलगाु पर/JेLया सहा मAहने आधी पासनचू रोज एक तास असा अयास सुp करतो, तर दसराु पर/JेLया आद;या रा.ी रा.भर अयास करतो. साहिजकपणे जो आद;या रा.ी अयास सpु करतो, 3याला कमी लJात राहणार आ"ण कमी गणु येणार. तथा:प, मतीृ चे संशोधक हर/ॅ बाहर/कLया मते आपण रोज अयास करKयाची गरज नसते. 3यांनी असे <हटले आहे क- अयासादर<यान :वÅांतीचा काळ जेवढा जात 1ततकेच माAहती द/घकाल/न मतीमeयेृ जाKयाची )2या चांगल/. होते. आ"ण कमी स.ांचा सराव स}ाु परेसाु होतो. एखाgया माAहतीचा परेसाु अयास झाला )क प*हाु 3याचा अयास करणे Rयथ ठरते. 3यापेJा नंतरLया स.ांमeये प&रपणू झाले;या अयासाचे के वळ पनरावलोकनु करणे योqय होय. हा सराव काह/ AदवसांLया अंतराने के ;यास अ^धक चांगला असे ते सचवतातु. पर/JेLया लगेच आधी अयास करKयापेJा काह/ मAहने आधी अयास कन योqय तेवëया :वÅांतीसह :व:वध स.ांत अयास के ;यास छान अयास होतो असे ते <हणतात. खरं तर, हर/ॅ बाहर/क आ"ण 3याLया कटंबातीलुू तीन सदयांनी +मळनू ९ वषाhचा एक मोठा अयास के ला. 3यांचा 1नIकष असा होता क-, आपण अयास छोÉया6या कालावधीमeये करKयापेJा काह/ मAह*यांमeये थोlया थोlया अंतराने के ला तर माAहती जीवनभर लJात ठेवू शकतो. प9रणाम तपासणी (Testing Effect): :वत&रत सरावाचा एक भावी माग <हणजे सतत सराव. हेनर/ रोâäगस आ"ण जे,- कार:पके (२००६) यांनी सतत सराव बरोबर वतःची पर/Jा घेणे याला "प&रणाम तपासणी” असे <हटले आहे. 3यांLया मते सराव करताना 6नांची उ3तरे देKयाने माAहती चांग;या पैक- लJात राहते. संकरणा4या पातSया (Levels of Processing): मतीृ संशोधकांचा :व6वास आहे क- आपण :व:वध तरांवर शािXदक माAहतीवर )2या करतो आ"ण या )2येची गहनता द/घकाल/न मतीृ भा:वत करते. )2येचे तर उथळ आ"ण खोल असू शकते. आपण हे तर थोडCयात पाहयाू. munotes.in

Page 138

137 उथळ संकरण ( S h a l l o w P r o c e s s i n g ) : कोणतीह/ माAहती वरLयावर लJात ठेवणे याला उथळ संकरण असे <हणतात. उदा. शXद जसे Aदसतात )कवां ऐकू येतात. खोल संकरण (Deep Processing): शXदांचा अथ जाणनू 3यांना समजनू घेणे <हणजेच खोल संकरण होय. यात ामvयानेु खाल/ल बाबींचा समावेश होतो. • शXदांचे अथ लावणे • नवीन माAहती आधीपासनू असले;या माAहतीबरोबर जोडणे • नवीन माAहतीला वतःLया आयIयाबरोबरु आयIयातीलु RयCतींबरोबर )कवां आयIयातीलु काह/ घटनांबरोबर जोडणे संकरण जेवढे खोल (अ^धक अथपणू), 1ततकेच माAहतीचे धारण अ^धक चांगले होईल. फगस 2े क आ"ण ए*डेल तलिRहंगु (१९७५) यांनी माAहती आठवKयाLया :व:वध कारLया )2येLया भावांची तपासणी करKयासाठf एक योग के ला. सहभागींना असे शXद देKयात आले होते जे एकतर इं{जी मोÄया अJरात (देखावा) +लह/ले गेले होते )कवां इतर शXदांसह (आवाज) )कवां वाCयात (अथपणू) मांडलेले होते. या अयासातनू हे Aदसनू आले )क, अथाने (अथा3मक) मांडले;या शXदयोगाचे dान हे उथळ )2येपेJा (देखावा) )कवां आवाजासह मांडले;या शXदापेJा जात चांग;या कारे होते. याचा अथ असा आहे क- धडे न समजता के वळ पाठांतर के ;यास ती माAहती द/घ काळापयhत Aटकवनू ठेवता येत नाह/. द/घ काळ Aटकवनू ठेवKयासाठf आपण cया साम{ीचा अयास करत आहात 3याचा अथ समजनू घेणे आव6यक आहे आ"ण आप;याकडे आधीपासनू असले;या इतर माAहतीशी 1तचा संबंध लावणे आव6यक आहे. माहती वैयिVतक9रEया अथ-पण-ू करणे ( M a k i n g M a t e r i a l P e r s o n a l l y Meaningful): हमन एTबंगहौस यांLया मते (१९५०-१९०९) जी माAहती अथह/न आहे )कवां आप;या अनभवाशीु िजचा संबंध नाह/ अशी माAहती लJात ठेवणे हे फार कठfण आहे. अथपणू माAहती लJात ठेवणे १० पट/ने सोपे पडते. एTबंगहौस यांचा असा :व6वास आहे )क अथ नसले;या माAहतीला +शकKयासाठf जर दहा पट य3न लागत असतील तर या तलनेतु अथपणू माAहती +शकKयास के वळ एक पट एवढेच य3न लागतात. वेन :वकेल{ेन (१९७७) असे <हणतात क-, ''जZRहा आपण नवीन माAहतीचा :वचार करतो तZRहा ती माAहती आपण आप;या मतीमeयेृ आधीपासनू असणाQया माAहतीशी 1नट जोडनू समजनू घेत;यास ती माAहती आप;याला अ^धक चांग;या कारे समजते. क ठ ल / ह /ु माAहती लJात ठेवणे लोकांना तZRहा सोपे पडते जेRहा ती माAहती 3यांLया वैयिCतक जीवनाशी संबं^धत असते. माAहती जेवढ/ RयिCतगत तेवढ/ ती आठवणे सोपे. याला व-संदभ भाव ( s e l f - r e f e r e n c e e f f e c t ) असे <हणतात. +समॉन munotes.in

Page 139

138 आ"ण जॉ*सन, (१९९७) यांLया अयासानसारु व-संदभ भाव दOJण देशात अ^धक माणात Aदसनू येतो. व-संदभ भावाची तीन पIट/करण असू शकतात: १. वतःशी जोडलेल/ माAहती <हणजेच खासगी माAहती आप;या मनात आधी पासनू असते आ"ण <हणनू Aह माAहती खोलपणे मनात बसते. २. माAहती वैयिCतक असते तेRहा आपण 3याLयावर जात लJ देतो आ"ण <हणनचू ती लJात राहते. ३. आप;यात खास यं.णा असते जी खासगी माAहती लJात ठेवणं सोपे करते. आपल3 गती तपासा: थोडVयात ट3प <लहा: अ) माAहतीची वयंच+लत )2या ब.) माAहतीची य3नशील )2या क.) :वभाजन/खंडीकरण आ"ण मतीसहाृéयके ड) अ^धÅेणी आ"ण :वत&रत सराव इ) उथळ संकरण आ"ण खोल संकरण ७.५ सारांश या :वभागाची सpवातु आपण मानवी मतीचेृ मह33व समजनू घेKयाने के ल/. मती+शवायृ, आपण एक सामा*य जीवन जगू शकत नाह/ आ"ण आपले मानव <~णनू अित3व देखील धोCयात येईल. आपले संपूण +शJण मतीवरृ अवलंबनू असते. आपण काय आ"ण )कती +शकलो हे जाणनू घेKयासाठf मानसशा.dांनी वापरले;या तीन प}ती आपण पाAह;या. या तीन प}तीं <हणजे आठवणे, ओळखणे आ"ण पनुराeययन. संशोधनातनु असे समजनू आले आहे )क ओळखणे हे आठवKयापेJा सोपे आहे. 3याचमाणे, पनुराeययन करताना आप;याला पवjLयाू य3नांपेJा कमी वेळ लागतो. पढेु आपण तीन माAहतीLया )2यांचे ाप पाAहले - एकाने मानवी मतीचीृ तलनाु संगणकाLया कायJमते बरोबर के ल/. दसQयानेु हे पIट के ल/ )क कसे मतकामधील नसांचे जाळे हे संगणकामधील वेगवेगxया भागांशी जोडले;या तारांपेJा +भ*न आहेत. जेRहा आपण काह/ नवीन +शकतो तेRहा आप;या मZदत;याू मcजातंतंूमeये बदल होतात. दसQयाु शXदांत सांगायचे तर, हे ाप सांगते क- मानवी मतीृ संगणकांपेJा अ^धक ग1तमान आहे. 1तसरे ाप आठवणी कशा 1नमाण होतात हे समजनू घेKयासाठfचे सवात लोक:य ाप आहे. हे <हणजे एट)क*सन आ"ण +श,-न यांचे ".ीतर/य ाप". या ापाLया अनसारु आप;यात तीन कारLया मतीृ munotes.in

Page 140

139 णाल/ आहेत - थम संवेदना3मक मतीृ, जी पयावरण पासनू माAहती ा_त करKयाचा वेश Tबंदू आहे. माAहती ा_त करKयाचे हे काय जाणीवपवकू पातळीवर )कवां नकळतपणे होऊ शकते. जर माAहतीवर परेसेु लJ Aदले गेले असेल तर ह/ माAहती अ;पकाल/न मतीमeयेृ साठवल/ जाते. तसेच जर अ;पकाल/न मतीमeयेृ पढेु )2या के ;या गे;या तर ती माAहती द/घकाल/न मतीपयhतृ जाते. आपण संवेदनासंबंधीLया मतींवरृ स:वतरपणे पIट के ले क- माAहती सव पाच इंA[यांमधनू ा_त के ल/ जाते आ"ण आप;याकडे 3येक इंA[यांमधनू माAहती साठ:वKयासाठf मतीचेृ वेगवेगळे :वभाग आहेत. या पैक- सवात मखु <हणजे 1तमा मतीृ - Ç6यमान वपात डोxयांना ा_त झालेल/ माAहती आ"ण 1तeवनी मतीृ -Åवण:वषयक उ3तेजनांLया वpपात कानाgवारे +मळ:वलेल/ माAहती. या नंतर आपण अ;पकाल/न मतीृ आ"ण कायरत मतीवरृ चचा के ल/, cयात आपण अ;पकाल/न मतीLयाृ Jमतेवर जोर Aदला, जी एका वेळी सरासर/ फCत ७ घटक लJात ठेवू शकते आ"ण ते स}ाु के वळ २ ते ३० सेकंदांसाठf. हा कालावधी ा_त झालेल/ संवेदनासंबंधीची माAहती कोण3या कारची आहे 3यावर अवलंबनू असतो. कायरत मतीृ ह/ अ;पकाल/न मतीचृ आहे, परंतु कायरत मतीृ लJात घेत असताना आप;याला हे तáय समजनू ãयावे लागते क- अ;पकाल/न मतीृ Aह के वळ माAहती ा_त करKयाचे कायच नाह/ तर ती माAहती द/घकाल/न मतीपयhतृ पोहोचवKयाचे काय ह/ करते. पढेु 3या माAहतीचा अथ समजनू ती माAहती द/घकाल/न मतीमeयेृ असले;या ज*याु माAहती बरोबर होते. पढेु, आपण मतीृ 1नमाण करKया:वषयी बोललो जेथे आप;यला असे समजले क- संकेतीकरण वयंच+लतपणे )कवां य3नशील )2यांgवारे होऊ शकते. वयंच+लत )2या )2या3मक मतीमeयेृ )कवां अ+भजात अ+भसंधान संघटनांLया माeयमातनू होते. Aह )2या थान, वेळ आ"ण वारंवारता याने भा:वत होत असते. य3नशील )2यांgवारे माAहती लJात ठेवKयासाठf काह/ जाणीवपवकू य3न के ले जातात आ"ण 3या साठf वापरल/ जाणार/ तं.े <हणजे :वभाजन/खंडीकरण, मतीसहाéयकेृ, अ^धÅेणी आ"ण :वतर/त सराव आहेत. आपण संकरणाLया पातळीवर देखील चचा के ल/. आपण माAहतीLया अथाकडे लJ न Aद;यास उथळ )2येस सामोरे जातो, आ"ण जेRहा आपण माAहतीLया अथाकडे लJ देता तेRहा सखोल )2येस सामोरे जातो. संशोधनातनू असे Aदसनू आले आहे क- माणसे जेRहा खोल )2या वापरतात आ"ण माAहती व-संदभाने आ3मसात करतात तेRहा माAहतीची धारणा अ^धक चांगल/ होते, <हणजेच 3यांना 3यांLयाशी संबं^धत माAहती अ^धक चांग;यापैक- लJात राहते. munotes.in

Page 141

140 ७.६ Yन १. ऍट)क*सन आ"ण +श,-न यांLया .ीतर/य ापाचे वणन करा. २. अ;पकाल/न मृती आ"ण कायरत मतीचेृ तपशीलवार चचा करा. ३. वयंच+लत )2या आ"ण य3नशील )2येतला फरक सांगा. काह/ य3नशील )2येची तं.े कोणती आहेत जी आप;याला नवीन माAहती लJात ठेवKयास मदत करतात? ७.७ संदभ- 1) Myers, D. G. (2013). Psychology.10thedition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian r e p r i n t 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) Pvt. Ltd.  munotes.in

Page 142

141 घटक - ८ मतीृ - II घटक रचना ८.0 उीटे ८.१ तावना ८.२ मतीचीृ साठवण ८.२.१ मदमयेू माहती साठवणे ८.२.२ अमडाला, भावना, आ$ण मतीृ ८.२.३ चेतासंधी बदल ८.३ पन*+तीु: माहती आठवणे ८.४ .वमरण ८.४.१ .वमरण आ$ण 0वी-माग2 मन ८.४.२ .वमृतीची कारणे ८.५ मतीृ 5नम*तीतील 6ट7ु ८.५.१ चक8चीु माहती आ$ण क9पना याचे प:रणाम ८.५.२ ;ोत म5त=ंशृ ८.५.३ खर7 आ$ण खोट7 माहती पारखणे ८.५.४ बालकांची @यAदश2 मतीृ ८.५.५ दBय*वहारCयाु दडपले9या Dक रचले9या आठवणी? ८.६ मतीृ सधारणेु ८.७ सारांश ८.८ Gन ८.९ संदभ* ८.0 उीटे हा .वभाग वाच9या नंतर आपण समजू शकाल Dक; • मदमयेू Dकती कट आ$ण अ@यA आठवणी संKहत के 9या जातात • पना*+तीु ची DLया • .वमरणाची कारणे • मतीृ सधारMयाचीु तं6े munotes.in

Page 143

142 ८.१ तावना मागील .वभागात, आपण नमदू के ले क8 मतीचाृ अNयास करणे मह@@वाचे आहे कारण आपण आप9या मतीमळेृु भतकाळातू Pया गोट7 घड9या @यांCयाशी जोडले जातो आ$ण आप9या जीवनाCया कथेची 5नम*ती करतो. मळातु एक BयTती Uहणनू आपण आप9या द7घ*काल7न मतीमयेृ संKहत केले9या अनभवाुपासून वतःला साय के ले आहेत. एटDकWसन आ$ण शDXन यांनी @यांCया ‘6ीतर7य ाYपा’ मये असे Uहटले आहे क8 आप9या अ9पकाल7न मतीमधनृू माहती द7घ*काल7न मतीृमये जाते. Uहणजेच माहती 5तCया शेवटCया पडावापयZत पोहोचते. Uहणनू द7घ*काल7न मतीचेृ मह@व समजणे 5ततकेच मह@वाचे आहे. चला तर आपण थोडTयात पाहयाू द7घ*काल7न मरणशTतीची वैश\ये काय आहेत. द7घ*काल7न मतीृमये, आठवणी कधीकधी संपण*ू जीवनासाठ] साठव9या जातात, @याची Aमता अमया*दत आहे, परंतु माहती साठवणे आ$ण माहती पना*+तु करणे आप9या मदतीलू 'Wयरूल ^Tचर’ Cया बदलावर वर Uहणजेच चेतातंतूCया बांधणीCया बदलावर अवलंबनू असते. हे शार7:रक बदल साधारणपणे कायम असतात. असे कधीह7 होत नाह7 Dक एखाद7 BयTती Uहणते Dक मी मा_या आययातु आणखी काह7 शकू शकत नाह7. जर माणसे कधीह7 लहानपणातील आठवणी आठवू शकल7 नाह7त, तर याचा अथ* आठवणी मतीमयेृ उपल`ध नाह7त असे नसनू @या मतीपयZतृ पोहोचMयात काह7 अडचणी आहेत असे आहे. अशा अडचणी अनेक कारणांमळेु असू शकतो. परंतु हे लAात ठेवणे मह@वाचे आहे Dक आठवणी 5तथेच आप9या मतीमयेृ असतात. द7घ*काल7न मतीृचे अनेक कार आहेत. जसे क8 कट मतीृ ( e x p l i c i t memories), अंतभ*तू आठवणी ( i m p l i c i t m e m o r i e ) , Aणद7प आठवणी ( f l a s h b u l b memories), इ@याद7. द7घ*काल7न मरणशTतीCया थोडTया प:रचयानंतर, आपण माहतीवर DLया कर7त असताना आ$ण द7घ*काल7न मतीृ साठव9यावर कोण@या कारचे शार7:रक बदल घडतात तसेच ती माहती Dकवां @या आठवणी कठेु साठव9या जातात ते पाहयाू. पढेु आपण माहती पना*+तु करMयासाठ] .व.वध तं6ांवर चचा* तसेच मतीृ कशी सधारल7ु जाऊ शकते या .वषयावर बोलू. ८.२ मतीचीृ साठवण (MEMORY STORAGE) ८.२.१ मदमयेू मा हती साठवणे ( R e t a i n i n g I n f o r m a t i o n i n t h e brain): ारंभी, लोकांना असे वाटायचे Dक द7घ*काल7न मतीृ :रTत खोल7सारखीच असते जी आठवणींनी भरत जाते. लोक असे समजत होते क8 द7घ*काल7न मतीृकडे लवeचकता नाह7 आ$ण 5तची Aमता मया*दत अस9यामळेु नवीन माहती भरMयासाठ] munotes.in

Page 144

143 जनीु माहती बाहेर टाकणे आवGयक आहे. पण नंतर, मानसशा6fांनी असे शोधले Dक आपल7 द7घ*काल7न मतीृ लवeचक असते आ$ण यामये माहती साठवMयाची अमया*द Aमता असते. तथा.प, आपण माहती वाचनालयामध9या पतकांमाणेु साठवत नाह7, Uहणजे आपण आप9या आठवणी मदCयाू कोण@याह7 एका जागेवर साठवत नाह7, @याऐवजी @या संपण*ू मदमयेू साठव9या जातात. ह माहती साठवताना मदमधीलू बhयाच भागांशी संवाद साधला जातो. आठवणी मदCयाू कोण@याह7 एका ठरा.वक थानावर साठव9या जात नाह7त हे दश*.वMयासाठ], काल* लाशले (१९५०) यांनी एक योग के ला Pयात @यांनी उंदरांना एका चLBयहाूतनु बाहेर कसे यावे यावर शjAत के ले. नंतर @याने श6DLया कYन @यांCया मदCयाू मPजाकंधाचा एक तकडाु काढला आ$ण @यांCया आठवणींची पWहाु तपासणी के ल7. @यांना असे आढळले क8 उंदरांCया मदचाू कठलाह7ु लहान भाग काढनू टाकला तर7ह7, उं द7र नेहमी चLBयहातनूु बाहेर पडायचा माग* @यांCयात असले9या आंशक मतीCयाृ मदतीने शोधनू काढत होते. यामधनू हे सeचतू होते क8 मतीृ संचय करताना मदचेू .व.वध भाग संवाद साधतात. खरं तर, मदचेू वेगवेगळे भाग वेगवेगkया कारCया आठवणी संKहत करMयात सDLय असतात. आपण पढेु अ@यA आ$ण कट मतींृसाठ] कोणते भाग सDLय आहेत ते पाहू. अ) कट मतीृ णाल$: अ%खंड आ*ण अ+वमीन (Explicit Memory System: The Frontal Lobes and Hippocampus) कट Dकवां उ0घो.षत मतीृ ह एक मlयु कारची द7घ*काल7न मानवी मतीृ आहे. ह स@य, कथा, श`दाचा अथ*, पव2चेू अनभवु आ$ण संक9पना Pया जाणीवपव*कू लAात ठेव9या जाऊ शकतात इ@याद7 बाबी संKहत करते. या DLया संच5यत करMयाCया कामात अKखंड आ$ण अGवमीन यांचा समावेश होतो. अ%खंड (The Frontal Lobes): अKखंड हे काय*रत मतीसाठ]ृ फार मह@वाचे आहेत. डावे आ$ण उजवे अKखंड हे .व.वध कारCया आठवणींचे संLमण करतात. शाि`दक सामKी लAात ठेवताना डावा अKखंड सDLय असतो, उदाहरणाथ* जेBहा आपण पासवड* आठवतो आ$ण ते काय*रत मतीमयेृ साठवनू ठेवतो तेBहा आपण डाBया अKखंडाचा वापर करत असतो. सांके5तक साह@याची पन5न*म*तीु करताना आपण उजBया अKखंडाचा वापर करतो. उदाहरणाथ* आपण एखा0या पाटoतील pGय पWहाु आठवतो Dकवां eच6कलाबल .वचार करत असतो, तेBहा आपण आप9या डाBया अKखंडाचा वापर करत असतो. munotes.in

Page 145

144 अ+वमीन (Hippocampus): अGवमीन हा एक लहान, वL नसलेला मPजासंथेचा क q r ब ंदू आहे जो @येक कंभखंडातु असतो. हा नवीन आठवणी आ$ण भाव5नक 5तसादांCया 5नम*तीचे मह@वाचे काय* करतो. हा पाच इंq7यांमधनू येणाhया माहतीचे झटपट म9यांकनू करतो आ$ण माहती साठवावी Dकवां वगळावी हे ठरवतो. मदसाठ]ू, तो संगणक मध9या "सेव बटण" Cया समत9यु आहे. अNयासांमधनू असे समजले आहे Dक, नामांDकत 5तमा आ$ण संगांची कट मतीृ अGवमीनCया मायमातनू दल7 जाते. @यामळेु, अGवमीनला इजा झा9यास कट मतीृ आठवMयामये अडथळा 5नमा*ण होतो. मनयामाणेचु पtयांCयाह7 मदमयेू अGवमीन असतो. हे आढळनू आले आहे Dक पAांचा अGवमीन अबाeधत असेल तर ते शेकडो ठकाणी अWन संच5यत कY शकतात आ$ण काह7 महWयानंतरह7 ते अचकपणेू अWन लपवले9या ठकाणी जाऊन ते अWन शोधू शकतात. परंतु अGवमीनला हानी झाल7 असेल तर @यांना ह ठकाणे आठवत नाह7त (कामल आ$ण चगँ, २००१). शेटलवथ* (१९९३) यांना असे आढळले Dक 'नटLकरॅ' नावाचा पAी Dक@येक महWयानंतरह7 सहा हजार पयZत लपवलेले rबयाणे शोधनू काढू शकतो. मानवांCया बाबतीत असे आढळनू आले आहे क8, जर @यांCया डाBया अGवमीनला हानी पोहोचल7 असेल तर माणसे शाि`दक माहतीचे मरण कY शकत नाह7त,. परंतु डाBया अGवमीनCया हानीमळेु @यांना pय रचना आ$ण थान लAात ठेवMयात कोणतीह7 अडचण येत नाह7. तसेच उजBया अGवमीनला हानी पोहोचल7 अस9यास pय रचना आ$ण थान-थळांची आठवण करMयात अडथळे येतात. अGवमीनCया कामाशवाय आपण कठेु आहोत Dकवां आपण कठेु राहतो हे देखील आठवणार नाह7. स ं श ो ध न ा म  य े हे देखील आढळले आहे क8 .वशट कारCया मतीमयेृ अGवमीन @याCया .व.वध उपAे6ांमधनू मह@@वाची भमकाू 5नभावते. उदाहरणाथ*, अGवमीनचा मागचा भाग था5नक मतींCयाृ DLयेत समा.वट आहे. लंडनCया टTसीॅ चालकांवर केले9या सशोधनामये असे आढळनू आले आहे Dक मोwया शहरांCया र@यांCया जाkयांमये टTसीॅ चालवताना अGवमीनCया मागील भागाचा .वकास फार झालेला आढळनू आला आहे (मॅगवयर आ$ण सहकार7, २००३ अ). आणखी एका अNयासाने असे नxदवले आहे Dक जेBहा लोक नावांना चेहhयांशी जोडतात तेBहा अGवमीन सDLय असते (जेWह7 आ$ण सहकार7, २००३). तसेच अGवमीनमधील दसराु भाग तBहा सDLय असतो जेBहा लोकं Aे6ीय मृतीसाधकांचा (spatial mnemonics) वापर करतात (मॅगवयर आ$ण सहकार7, २००३ ब). याचे कारण Uहणजे डावा अGवमीन हा वतिथतीु, संग, श`दांCया मतीमयेृ अeधक सहभागी असतो तर उजवा भाग था5नक/Aे6ीय मतीमयेृ अeधक सहभागी असतो. munotes.in

Page 146

145 आठवणी कायमवyपी अGवमीनमये संKहत के 9या जातात. घटना Dकवां काय*Lम (जसे क8 गंध, अनभवु, वनी आ$ण थान) द7घ*काल7न मतीमयेृ पाठवMयापव2ू द7घ*काल7न संचयनासाठ] अGवमीनमये अ9प काळासाठ] ठेव9या जातात. उदाहरणाथ*, @से आ$ण सहकार7 (२००७) यांना एका योगात असे दसनू आले क8 जर एखा0या उं दराचे अGवमीन काह7 च.वट पदाथाZचे थान जाणनू घेत9याCया तीन तासांनंतर काढनू टाकले तर ते श6DLया के 9यानंतर अWन शोधMयात सAम राहणार नाह7 कारण @याCया अGवमीनला माहती मदCयाू इतर अवयवांपयZत पाठवायला परेसाु वेळ मळत नाह7. परंतु जर श6DLया ४८ तासांनंतर कायाZत आल7 तर उं द7र अचकपणेू थान लAात ठेवू शकतो. मतीCयाृ बhयाच Dकया आपण झोपलेलो असताना घडतात. गाढ झोपेCया दरUयान, अGवमीन भ.वयात माहती पना*+तु होMयासाठ] @यावर DLया सyु करतो. इतर अNयासात असे दसनू आले आहे क8 नवीन काया*नंतर आठ तासाCया शांत झोपेमळेु दसhयाु दवशी माहतीची पना*+तीु करणे सोपे पडते. अगद7 एक तासाची डलक8ु .वशट कायाZवर आपले दश*न सधाYु शकते. संशोधकांनी झोपे दरUयान एकाचवेळी DLयाकलाप लय दश*.वणार7 अGवमीन आ$ण मदचेू मPजापेशी पाहले आहेत, जे दश*.वते क8 @यांCयामये जणू संवाद साधला जात आहेत (यटनू आ$ण सहकार7, २००७). याचे कारण Uहणजे आपण रा6ी झोपतो तेBहा आपला मदू दवसातील घटनांची पनराव@तीुृ करतो. अGवमीन आ$ण मPजापेशी या पनराव@तीुृCया मायमाने आठवणी एकमेकांना सांगतात आ$ण हेच अनभवु मPजापेशीCया मायमांनी द7घ*काल7न मतीमयेृ हतांत:रत करतात. या DLयेला माहतीचे pढ7करण (consolidation) असे Uहणतात. आठवणी बळकट करMयाबरोबरच, झोप नवीन माहती एकr6त करMयात मदत कY शकते, Pयामळेु सज*नशील अंतp*ट7 5नमा*ण होते. एका योगात, संशोधकांनी झोपेत नवीन माहती कशी जWयाु माहती बरोबर एकजीव होऊन आप9या मदतू शार7:रक बदल कYन आणते हे दश*वले आहे. ब) अ0य1 मतीृ णाल$: अनमितकु आ*ण आधार ग6डीका ( I m p l i c i t Memory System: The Cerebellum and Basal Ganglia) अ@यA मतीलाृ काह7वेळा स+तावथेतीलु मतीृ, वयंचलत मतीृ Dकवां 'अ-उ0घो.षत मतीृ' असे Uहटले जाते. आधी नमदू के 9यामाणे, या मतीृमये येये कौश9ये आ$ण सवयी, सशत* संघटन, ाथमकरण आ$ण आकलना@मक अययन यांचा समावेश आहे. जर7 आपण आपले अGवमीन आ$ण अKखंड गमावले तर7ह7, आपण अंतभ*तू मतीमळेृु अनेक DLयाकलाप कY शकतो. वयंचलत मतीृ (Non declarative memory) ह7 काय*Aमतेतनू BयTत के ल7 जाते. ह7 मतीृ अनभवातनुू 5नमा*ण होते. येथे सवयी आ$ण ाधाWये 5नमा*ण होतात जी सजग मरणापयZत पोहचू शकतील. जर7 ह मतीृ भतकाळातीलू घटनांनी आकार munotes.in

Page 147

146 घेत असल7, तर7 ती आप9या वत*मान वत*णक8वरु आ$ण मानसक जीवनावर प:रणाम करते. उदाहरणाथ*, ल7डॉTस (१९९६) याने मितक A5तKत असले9या एका yणाचे अनभवु नxदवले. या yणासाठ] @व:रत मतीृ तयार करणे शTय नBहते. दररोज डॉTटर 5तला हात मळवनू वतःचा प:रचय कYन देत असत. एके दवशी जेBहा डॉTटरांनी 5तCयाबरोबर हतांदोलन करMयाकर7ता हात पढेु के ला तेBहा डॉTटरांनी हातात लपवलेल7 टाचणी 5तला टोचल7. yणाने पटकन हात मागे घेतला. दसhयाु दवशी, जेBहा डॉTटर वतःचा प:रचय कYन देMयास परत आले, तेBहा 5तने आपला हात मळवMयास नकार दला परंतु ती सांगू शकल7 नाह7 क8 ती हात मळवMयास नकार का देत आहे. याला अभजात अभसंधान असे Uहटले जाते. अनमितकु, अभजात अभसंधानामये फार मह@वाचे आहे. अ@यA मतींCयाृ 5नम*ती आ$ण संचयनामये अनमितकु खपू मह@वपण*ू भमकाू बजावतो. अनमितकुला हानी झा9यास माणसे काह7 'कं |डशन :र}लेTसेस' Uहणजेच शकवलेले 5तAेप .वकसत कY शकत नाह7त, जसे क8 वायु चा आवाज ऐकनू घाबYन डोळे मटणे. (~यमू अ◌ॅWड शोगस, १९९६). @याचमाणे जेBहा संशोधकांनी सशांCया अनमितकामधीलु .व.वध मागाZCया काया*ला श6DLया कYन .वकळीत के ले, तेBहा ससे डोळे मटMयासारखा साधा 5तसाद शकू शकले नाह7त. असेह7 नxदवले गेले क8 अनमितकु खराब झा9यास, वयंसेवी शार7:रक हालचाल7 मंद आ$ण असहाय होतात. यांनी हे पट होते क8 हे अनमितकु अ@यA आठवणींCया 5नम*तीमये एक मह@@वपण*ू भमकाू बजावते. अ@यA मतीृची उपसंच, DLया@मक मतीृ ( p r o c e d u r a l m e m o r y ) , आप9याला अनेक रोजCया शार7:रक हालचाल7 करMयास सAम बनवते. जसे क8, .वचार न करता चालणे आ$ण बाईक चालवणे. अ@यA आठवणी मोwया माणात DLया@मक वYपाCया असतात. DLया@मक मतीृ ामlयानेु अनमितकु आ$ण आधार गWडीका यावर अवलंबनू असतात. आधार गWडीका हे शार7:रक हालचाल7 आ$ण कौश9याCया आठवणींमये अंतभ*तू असले9या खोल बÅीCयाु संरचना आहेत. अनमितकु हे आप9या शार7:रक हालचाल7 आ$ण कौश9य सधुरवMयाचे मह@वाचे काय* करतं. जसे Dक eच6कला, DLकेट, पोहणे, इ@याद7. या भागाला झालेल7 हानी आपले कौश9यं कमी कY शकते. आधार गWडीका मPजाकंधाकडनू माहती ा+त करते, परंतु DLया@मक अययनाCया जागYकतेसाठ] मPजाकंधाला ती माहती परत करत नाह7. उदाहरणाथ*, एकदा आपण बाईक कशी चालवावे हे शकलो क8, आपण हे कौश9य कधीह7 .वसY शकत नाह7. हे फTत आधार गWडीकामळेु शTय होते. munotes.in

Page 148

147 अभा8क9य मती:ंशृ (Infantile amnesia): अ@यA मतीृ ह बा9यावथेपासनू ौढ@वापयZतच टकनू राहू शकते, Pयात कौश9ये आ$ण शकवले9या 5तसादांचा समावेश असतो. तथा.प, कट मतीृ जसे Dक लहानपणीCया आठवणी, बहतेकु लोकांCयासाठ] ३ वषाZपासनू सyु होतात. जWमापासनू ३ वषा*चे होई पयZत न आठवणाhया मतीलाृ अभा*क8य मती=ंशृ असे Uहणतात. उदाहरणाथ*, बोअर आ$ण सहकार7 0वारा आयोिजत केले9या योगात (२००७), ३ वषा*Cया मलांनाु @यांCया आईCया मदतीने @यांCया आठवणी .वचारMयात आ9या. ते ७ वषाZचे झा9यावर @यांना Çया आठवणींपैक8 फTत ६०% आठवणी आठव9या, मरण करता आ9या आ$ण ९ वषाZचे झा9यावर फTत ३५% आठवणी मरण करता आ9या. या योगातनू हे सÅ होते Dक आपण जसे जसे मोठे होतो तसे आप9याला तीन वषा*चे असतानाCया आ$ण @या आधीCया मतीृ आठवणे कमी कमी होत जाते.  G न उÉवतो क8, या अभा*कावथेतील आठवणी अप9याला का आठवत नाह7त. मानसशा6fांCया मते हे दोन कारणांमळेु होते – 1) संक े तीकरण ( E n c o d i n g ) : काह7 मनोवैfा5नकांनी असे Uहटले आहे क8 बालपणातील सपटु मतीृ भाषेCया संपादनानसारु .वकसत होतात, कारण श`द आ$ण संक9पना वापरMयाCया Aमता मतीृ धारण करMयात मदत करतात. असे गह7तृ धरले जाते क8 भा.षक कौश9यांचा .वकास के 9यानंतर, Pया गोट7ंना तxडी वyपात संकेतांक केलेले नाह7 अशा गोट7 आठवणीतनु हरव9या जातात. आणखी एक पट7करण असे आहे क8 लहान मलेु 5तमा Dकवां भावना या वYपात माहती समजतात आ$ण साठवतात. ौढ@वामये, आप9या भाषेतील आठवणींCया मतींनाृ, बालपणीCया साठवले9या मतीमयेृ वेश मळ.वMयासाठ] योय ते संकेत देऊन @या पना*+तु करता येत नाह7त. 2) अ+वमीन: अGवमीन, Pयाचा कट आठवणींमये एक मह@@वाचा भाग आहे, तो मदCयाू प:रपTव होMयाCया DLयेतील मदचीू शेवटची रचना आहे. 3) आकलन: इतर मानसशा6f असे मानतात क8 ३ Dकवां ४ वषाZपेAा लहान असलेल7 मलेु योय :र5तने संदभा*सह माहतीचे आकलन कर7त नाह7त Uहणनू ती नीट साठवल7 जात नाह7. ८.२.२ अ<म=डाला, भावना, आ*ण मृती ( T h e A m y g d a l a , E m o t i o n s , And Memory): ह एक सामाWय बाब आहे Dक आपण भाव5नक माहती साधारण माहतीपेAा चांग9या कारे लAात ठेवतो. भाव5नक मतीमयेृ सवा*त जोरदार सहभागी असलेला munotes.in

Page 149

148 मदचाू भाग 'अमडाला' आहे. Gन उÉवतो क8 तीÖ भवनांना मितकाने गहन मतीृ बन.वMयाचे कारण काय? मानसशा6f Uहणतात. 1. भावनांCया ताणामळेु हामÜWसमये वाढ होऊ शकते, जी मतीृ 5नम*तीवर भाव टाकते. ऊवा*धर भावना (ताण संबंeधत Dकवां इतर) या मजबतू आठवणी 5नमा*ण करतात. तणाव संेरके आप9या शर7रात लकोसु 5नमा*ण करतात, जे आप9याला कोण@याह7 प:रिथतीला सामोरे जाMयासाठ] अeधक ऊजा* देतात. एक कारे, भावनांमये काह7 मह@वपण*ू घडले आहे हे मदलाू तणाव संेरकाCया 5नम*तीमळेु समजते. 2. या संेरकामळेु अमडालामये DLयाकलाप सyु होतात जे आप9या अKखंडामये आ$ण आधार गWडीकामये मतीृ 5नमा*ण करMयाची DLया वाढ.वMयासाठ] आ$ण मतींनाृ 'मह@वाचे' Uहणनू लAात ठेवMयासाठ] उ@तेिजत करतात. अमडाला घटनांCया भावना@मक मह@वामाणे @यांची पाहणी कYन @यासंदभा*तील मदCयाू भागाशी @याचा संबंध पाहतो. अमडाला आप9या भावनांCया आकलनावर होणाhया पराभवासाठ] जबाबदार अस9याचे दसनू येते. हे आपले लA भावना@मक pट7ने मह@@वपण*ू माहतीवर क  qत करते. काह7 .वशट घटनांमळेु आप9या मदमयेू दसhयाु मह@वाCया घटनांची मतीृ .वकळीत होते. प:रणामी, आठवणी अeधक संवेदनेसह आ$ण भावना@मक तपशलांसह संKहत के 9या जातात. हे तपशील मतीमयेृ जलद, अनपेjAत मरणशTती 5नमा*ण कY शकतात. 3. भावनांना काय कारणीभतू आहे याची जाणीव नसताना देखील @या भावना कायमवYपी मनयामयेु असतात. उदाहरणाथ*, एका योगात, PयांCया अGवमीनला हानी पोहोचलेल7 आहे (Pयामळेु ते नवीन कट मतीृ तयार कY शकले नाह7त) अशा yणांना एक दःखीु eच6पट आ$ण @यानंतर एक आनंद7 eच6पट दाखवMयात आला. पाहणीनंतर, @यांना जाणीवपव*कपणेू eच6पट आठवता आला नाह7, परंतु दःखीु Dकवां आनंद7 भावना तशाच राह9या. (फे नट7न आ$ण सहकार7, २०१०). 4. तणावKत घटना खपू द7घ*काल7न आठवणी बनवू शकतात. .वशेषत: बला@कार, घरगतीु आग, दहशतवाद7 आLमण इ@याद7सारlया अ@यंत Tलेशकारक इBहटमळेु भयानक संग पWहाु पWहाु वारंवार दसू लागतात. जेUस मTगॉफॅ (१९९४) यांनी असे Uहटले क8 तीÖ भाव5नक अनभवामळेुु मजबतू, अeधक .वGवासाह* मतीृ तयार होतात. अशा मतीृ आप9याला जगMयासाठ] देखील मदत करतात, कारण मतीृ भ.वयाचा अंदाज लावतात आ$ण भ.वयातील धोTयाबल अप9याला सeचतू करतात. munotes.in

Page 150

149 5. 1णद$प मतीृ (Flashbulb memories): या अ@यंत भाव5नक घटनांCया आठवणी असतात. या घटनांमये ९/११ दहशतवाद7 ह9ला, भकंपू, सनामीु, बला@कार, .य BयTतीची वाईट बातमी इ@याद7ंसारlया 6ासदायक मतींचाृ समावेश असू शकतो. @याचमाणे यात आनंददायी मतीृ सÅाु असू शकतात Pया माणसे अचकपणेू आठवू शकतात. सामाWयतः लोक अचकपणेू खाल7ल बाबी आठवू शकतात. • ठकाण (जेBहा घटना घडल7 तेBहा ते होते) • चालू DLयाकलाप (ते काय करत होते), • वतःCया भावना (@यांCया भावनांचा भाव), • सWदेश वाहक (बातमी कोणी पसरवल7) • इतरांचा भाव (इतरांना कसे वाटले) • प:रणाम (@या घटनेचे मह@@व) Aणद7प मतीृ ह एका छायाeच6ासारखी मतीमयेृ नxदल7 जाते. ती अशा कारे नxदल7 जाते Dक जणू मदू आfा देतो, "हे टपनू àया". लोक पटपणे आ$ण उCच आ@म.वGवासाने @यांना परत आठवत असतील. तथा.प, आपण पWहाु पWहाु @या.वषयी लहले नाह7 Dकवां @यावर चचा* के ल7 नाह7 तर, या आठवणी चक8Cयाु माहतीCया वyपात .वकतृ होऊ शकतात. @यामळेु, Aणद7प आठवणी वाटतात 5ततTया अचकू नसतात. ८.२.३ चेतासंधी बदल (Synaptic Changes): माणसे जेBहा मतीृ 5नमा*ण करतात तेBहा @यांCया नसपेशी इतर नसपेशीमये चेतासंधीमधनू चेतापारेषक सोडतात. या DLयेCया पनराव@तीुृमळेु, द7घ*काल7न भावसंवेदन ( L T P अथा*त l o n g - t e r m p o t e n t i a t i o n ) होऊ शकतो, Uहणजेच हे संकेत अeधक काय*Aमतेने पाठवले जातात. याची Bयाlया “चेतासंधीCया काय*Aमतेमये उCच वारंवारतेCया उ@तेजनानंतर पव*ू चेतासंधीCया नसपेशीमये होणार7 द7घ*काल7न वाढ” अशी दल7 गेल7 आहे. चेतासंधी बदलामळेु संकेत पाठवMयाCया पातळीमये घट होऊन आकलक (receptor) चेतापारेषकांची संlया वाढते. दसु-या श`दात, नसपेशी पव2Cयाू माहतीCया आधारे वेगkया कारे 5तसाद देऊन जWयाु माहतीवर आधा:रत वत*णकू दश*वू शकतात, आ$ण मPजातंतंCयाू पेशींची आ$ण चेतासंधीची ह वलनशीलाता आप9या मतींचाृ पाया आहे. Pया नसपेशी एक6 काम करतात @या एक6 बांध9या जातात. याचा अथ*, पनराव@तीुृ जो~यां0वारे, रचना@मक आ$ण रासाय5नक बदल घडतात जे काय*Aम चेतासंधीचे मजबतू मंडल तयार करतात. munotes.in

Page 151

150 LTP संपण*ू मदमयेू उÉवतो. प र ंतु अGवमीनमये L T P चे माण जात असते आ$ण @याची शकMयामये व आठवणींमये एक मह@वपण*ू भमकाू आहे असे मानले जाते. अनेक योगांनी हे सÅ के ले आहे क8 मतीसाृठ] LTP हा भौ5तक आधार आहे. उदाहरणाथ*: 1) LTP ला अवरोध करणार7 औषधे अययनामये हतAेप करतात. लंच आ$ण टबल7ु (१९९१). 2) एका योगात, उं द7र Pयांना @यांचे LTP वाढ.वMयासाठ] औषध देMयात आले @यांना नेहमीCया तलनेमयेु चLBयहातनूु 5नघणे थोडे सोपे पडले (सिBह*स, १९९४) 3) एका योगात जेBहा उंदरांना असे रासाय5नक इंजेTशन दले गेले Pयामळेु LTP Cया संरAणास अनरोधु होईल, तेBहा उं द7रांची मतीृ @व:रत नट झाल7 (पाता9कोवा आ$ण सहकार7 २००६). LTP घड9यानंतर, जर मदूमये .व0यतु् वाह चालू के ला, तर तो जWयाु मतीलाृ अडथळा आणणार नाह7, परंतु सयाCया मतीृ नट करेल. $खWनमनक झाले9या लोकांना .व0यतु झटTयांचा उपचार करताना Dकवां कोणालाह7 डोTयावर जोराचा मार बसतो तेBहा नेमके हेच घडते. उदाहरणाथ*, फटबॉलु खेळाडू Dकवां बॉTसस* Pयांना 5तपयाZ0वारे फटका बसनू टे थो~या वेळासाठ] अचेतन होतात आ$ण फटका बसMयापव2ू नेमके काय झाले हे आठवत नाह7. (यानलã आ$ण लंच, १९७६) 4) काह7 औषधे बनवणाhया कं पWया मरणशTती वाढवMयाhया औषधांचे उ@पादन करतात. ह7 औषधे अ9झायमरCया आजाराने Kत असलेले Dकवां सौUय बोधाना@मक कमजोर7 Pयामळेु नंतर अ9झाइमस* रोग होतो, Dकवां Pयांची वयोमानानसारु मरणशTती कमी कमी होत आहे अशी माणसे ह7 औषधे वापरतात. ह7 मरणशTती सधारMयासाठ]चीु औषधे दोन कारची असतात:  लटामेटू नावाचे चेतापारेषक वाढ.वणारे औषधे  अशी औषधे जी CREB ची 5नम*ती वाढवतात. CREB हे एक eथने आहे Pयामळेु L T P DLया वाढते. CREB चे वाढलेले उ@पादन काह7 इतर eथनांचे उ@पादन वाढवMयास हातभार लावते जे चेतासंधीचे पनःुyपांतरण करतात आ$ण अ9पकाल7न मतींनाृ द7घ*काल7न मतींमयेृ yपांतर7त करMयास मदत करतात. जे yण ह औषधे घेतात @यांCया अययनात सधारणाु दसनू येते. munotes.in

Page 152

151 आकतीृ ८.१ आकतीृ ८.२
तथा.प, असे काह7 माणसे आहेत जे मतीृ टाळMयासाठ] औषधे घेणे इिCछतात. ह ती माणसे आहेत जी आघातद अनभवांमधनुू गेल7 आहेत आ$ण @या घटनांCया आठवणींमये जाMयाची इCछा नाह7. ोेनॉलॉल हे एक असे औषध आहे जे मतीृ पसनुू टाकMयास मदत करते. योगात असे आढळनू आले क8 अपघात Dकवां बला@कार यांसारlया घडले9या घटनांना बळी ठरले9या लोकाना घटना घड9यानंतर लगेचच १० दवस ह7 औषधं देMयात आल7 तेBहा @यांनी तीन महWयांनंतर तणावाची कोण@याह7 कारची eचWहे दश*वल7 नाह7.


munotes.in

Page 153

152 खाल7ल आकतीृ मतीचेृ कार आ$ण आ$ण मदू कशा कारे @याCया दहेर7ु णाल7मये मतींचीृ साठवण करतो या दोघांCयाह7 संकेतीकरणाचा सारांश दश*.वते. (eच6 ८.१ आ$ण eच6 ८.२ पाहा) ८.३ पन8@तीु: मा हती आठवणे ( R E T R I E V A L : G E T T I N G INFORMATION OUT) मतीृ धारणेचे उपाय (Measures of Retention): मतीृ धारणेचे तीन उपाय आहेत - आठवणे, ओळखणे आ$ण पनाराययनु. माहती मरण करMयापेAा माहती ओळखणे सोपे आहे. आपल7 माहती ओळखMयाची मतीृ ह भावीर7@या qतु आ$ण .वशाल आहे आपला पनारायायु करMयाचा वेग सÅाु हे दश*वतो Dक आपण Dकती अययन के ले आहे. हम*न एrबंगहॉसने अथ* नसले9या श`दांCया याद7चे पाठांतर करMयाचा आप9या अययनाCया योगांमये हे दाखवनू दले आहे . @याला असे आढळले Dक पह9या दवशी जर अeधक वेळ अथ* नसले9या अAरांCया पाठांतराचा सराव के ला तर दसhयाु दवशी @यांना ती आठवMयासाठ] कमी सरावाची गरज लागते. शाि`दक माहतीचे अ5त अययन आप9याला @या माहतीची पना*+तीु करMयास सहजता 5नमा*ण कYन देते. माहती काह7 दवसांCया कालावधीत .वतरण कYन पाठांतर के ल7 तर ती आप9या मतीतृ अजनू नीट पैक8 5तची जागा 5नमा*ण करते. पना8@तीु संक े त (Retrieval Cues): सामाWयतः माहतीची पना*+तीु ह एक साधी DLया समजल7 जाते. जी माहती द7घ*काल7न मतीृ मये साठवल7 गेल7 आहे, ती जेBहा पाहजे तेBहा पना*ु+त के ल7 जाऊ शकते. परंतु @यAात हे शTय नाह7. द7घ*काल7न मतीमयेृ माहती संगणकामधील फाइल7ंसारखी लावलेल7 नसनू ती माहतींCया जाkयात अडकलेल7 असते. मतीमयेृ असणार7 माहती इतर अनेक माहतीशी जोडल7 गेलेल7 असते. एक माहती पना*+तु करताना आप9याला @या माहतीबरोबर असले9या भावना, संदभ* आ$ण आठवणी मदत करतात. पव2ू शकलेल7 माहती लAात ठेवMयाची शTयता सधाYु शकणार7 एक DLया Uहणजे पना*+तीु संकेत होय. पना*+तीु संकेत Uहणजे असे उ@तेजक Dकवां श`द जे आप9याला लAात ठेवलेल7 माहती आठवMयास मदत करतात (गो9डट7न, २०११). पन*ा+तीु संकेत हे अशी मरणप6 आहेत जे आप9याला द7घ*काल7न मतीृये एखाद7 माहती शोधMयामये माग*दश*न करतात. munotes.in

Page 154

153 आप9याकडे असले9या अeधक पना*+तीु संकेतांमळेु, आप9याला संच5यत मतीमधनृू माहती शोधणे अeधक सोपे वाटते. जेBहा माहती नीटपणे साठवलेल7 असते, तेBहा @याची पना*+तीु सहजपणे शTय असते. पना*+तीु संकेत बाÇय असू शकतात जसे क8 थान, रंग, वनी जे आप9याला .वशट आठवणी पना*+तु करMयास मदत करतात. उदाहरणाथ*, .व.वध हंद7 eच6पटात आपण बाहेर7ल पना*+तीु संकेटंचा वापर पाहतो (जसे क8, .वशट आकाराचा मोती बांगडी, बालपणी शकलेले गाणे इ@याद7) Pयांचा उपयोग माहतीला मरणात आणMयासाठ] के ला जातो. पना*+तीु संकेत अंतग*त देखील असू शकतात. जसे Dक उदासीन भावना, Pयामळेु आप9याला आप9या जीवनात घडले9या काह7 ददçवीु घटनेची आठवण होते. ाथ<मकरण (Priming): पना*+तीु ह आप9या मदCयाू संघटना सDLय करMयाCया Aमतेमळेु भा.वत होते. जसे एका कोkयाला आप9या जाkयात होणाhया हालचाल7ंवYन समजते Dक @याCया जाkयात कोणीतर7 अडकले आहे आ$ण तो @याCया दशेने चालू लागतो, तसेच ाथमकरण आप9याला आप9या मनात9या संक9पनांजवळ नेते. आप9या मनात एका क9पने0वारे दसर7ु क9पना जवळ येते आ$ण असेच हे .वचारांचे वाह चालू राहतात.  ा थ  म क र ण ा ल ा "अpGय मतीृ" आ$ण "म5तह7नृ मतीृ" असे Uहटले जाते कारण ती आप9यावर नकळतपणे भाव करते. ाथमकरण ह एका अ@यA मतीचाृ प:रणाम आहे Pयात एका वतू Dकवां घटनेCया दश*नामळेु दसhयाु वतू Dकवां घटनेवर प:रणाम होतो. ाथमकरण आप9या वागणक8वरु भाव टाकते. उदाहरणाथ*, जोल7 आ$ण टपलॅ (२००९) यांना आप9या अNयासात हे आढळले Dक Pया डच मलांनाु सांताTलॉजशी संबंÅीत वतंू दश*त के 9या गे9या ती मलेु इतरांपेAा अeधक चॉकलेटं @यांCया म6 मैr6णींबरोबर वाटत होते. याचे कारण Uहणजे सांताTलॉज दयाळपणाशीू संबंeधत आ$ण उदारता या गणासाठ]ु सÅ आहे आ$ण @याCया वतंमळेूु मलांनाु याच गणांचीु आठवण आल7. ाथमकरणाचे भाव नेहमी सकारा@मक नसतात. आप9या जीवनात9या अनेक अनभवांमळेुु आप9या मनात अनेक पAपाती आ$ण अनबंधु असू शकतात जे आप9या 5नवडींवर प:रणाम करतात. उदाहरणाथ*, Bहोस (२००६) यांना आप9या अNयासात असे आढळनू आले क8, पैशा संबंeधचे श`द दश*त केले9या सहभागींना दसhयाु BयTतींना मदत करMयास सांeगतले असता ते मदत करMयाची शTयता कमी असते. एर7ल7 (२००९) यांनी या 5नकषाZचे पट7करण असे के ले क8, अशा करणांमये, पैसे आप9यातील मदत करMयाCया सामािजक आदशा*पेAा भौ5तकवाद आ$ण व: क  q तपण ा जागतृ करते. munotes.in

Page 155

154 संदभ8-आधाBरत मतीृ (Context-Dependent Memory): मतीतीलृ अनबंधाCयाु जाkयातील एक मह@वपण*ू भाग Uहणजेच संदभ*. मतीचीृ पन*ुा+ती ह सहजपणे होते जेBहा आपण ती @याच संदभा*त पनुा*+त करतx Pया संदभा*त आपण ती साठवल7 आहे. उदाहरणाथ*, .व0याéयाZनी पर7Aेचा अNयास Pया ठकाणावर बसनू के ला, @या ठकाणावर बसनू पर7Aा देणे @यांना सोपे पडते. साAीदार जेBहा गWहयाुCया घटनाथळी परत जातात तेBहा @यांना घडलेला अपराध अeधक चांग9या कारे आठवतो. .व0याथ2 टेशनर7Cया दकानावरु आ9यावर @याला कदाeचत काय हवे आहे हे आठवत नसेल, पण जेBहा तो घर7 येतो आ$ण परत आप9या अNयासाCया टेबलवर बसतो, तेBहा @याला आठवत असेल क8 @याला दकानातनुू एक .वशट पेिWसल .वकत àयायची होती. जेBहा लोकं @यांCया जWयाु शाळेला भेट देतात तेBहा @यांना अशा आठवणी आठवतात Pया @यांना वाटत होते क8 ते .वसरले आहेत. यातनू हे समजनू येते क8 अनेक वषाZCया कालावधीनंतर लोकं जेBहा @यांCया जWयाु शाळेला Dकवां घराला पWहाु भेट देतात तेBहा ते आठवणींचा 'परू' अनुभवतात. जेBहा एखाद7 BयTती वेगवेगkया संदभा*तील माहतीसह नवीन ठकाणे वातBयासाठ] जाते, तेBहा या नवीन वातावरणातल7 माहती जWयाु आठवणींमये हतAेप कY शकते आ$ण प:रणामी आपण जनीु माहती “.वसY” शकतो. तथा.प, आधीCया थानावर परत आ9यावर, ासंeगक माहतीची उपिथती ह7 जWयाु आठवणी पनस*DLयु करते, Pयामळेु आपण बरेच वष* अनपिथतु असनह7ू आठवणी मतीतृ येतात. योगांवYन असे दसनू आले आहे क8 प:रeचत संदभ* 3 महWयांCया बाळांमये ह7 आठवणींना सDLय कY शकतो. िथती - आधाBरत मतीृ (State- Dependent Memory): जसे संदभ*-आधा:रत मतीृ एका BयTतीCया अंतग*त पर7िथतीवर अवलंबनू असते तसेच िथती-आधा:रत मतीृ ह7 BयTतीCया बाÇय वातावरण आ$ण िथतीवर अवलंबनू असते. आप9या आठवणी फTत बाÇय संदभा*शी जोडले9या नसतात तर @या बनताना Dकवां साठवताना आपण असले9या भावना@मक िथतींशी ह7 जोडता येऊ शकतात. िथती - आधा:रत मतीृ ह7 एक अशी बाब आहे Pया0वारे मतीृ पना*+तु करणे सवा*त सAम असते जेBहा एखाद7 BयTती @याच चेतनेCया अवथेत असते जशी ती मतीृ 5नमा*ण करताना होती. म0यासंबंधी ितथी-आधा:रत मृती मनयाबरोबरचु जनावरांस देखील घडते असे fात आहे. म0यधंुद7त माणसे @यांनी जे काह7 के ले ते .वसYन जातात, @यांना काय घडले ते पढCयाु वेळी जेBहा ते म0यधंुद7त असतील तेBहा आठवते. उदाहरणाथ*, औषधांCया भावात असले9या उंदरांना चLBयूहामधनू बाहेर येMयाचा माग* शकवला. परंतु असे आढळनू आले Dक, औषधांCया भावात नसताना Çया munotes.in

Page 156

155 उंदरांना बाहेर यायचा रता आठवत नाह7. तसेच औषध पWहाु द9यावर @यांना ते अययन पना*+तु करता आले आ$ण ते यशवी:र@या चLBयहातनूू बाहेर पडMयाचा माग* शोधू शकले. @याचमाणे, चांग9या Dकवां वाईट घटनांबरोबर जाणवणाhया भावना, या पना*+तीचेु संकेत असतात (फ8डलर आ$ण सहकार7 २००१). Uहणनू, आपण Uहणू शकतो क8 आप9या आठवणी या मन ससंगतु ( m o o d - c o n g r u e n t ) असतात. "मन ससंगतु मतीृ' तेBहा घडते जेBहा आप9याला वत*मान मनःिथतीCया संदभा*त जWयाु आठवणी येतात. जसे Dक, जेBहा आपण आनंद7 असतो तेBहा आप9याला आनंद7 संग लAात येMयाची अeधक शTयता असते. जर आपण $खWन मनःिथतीत असाल, तर आप9याला भतकाळातीलू इतर वाईट घटनांCया आठवणी येऊ शकतात. संशोधकांनी हे दाखवनू दले आहे क8 जेBहा लोक हष*भर7त मनःिथतीत माहती लAात ठेवतात, संमोहनाCया मदतीने Dकवां दवसाCया सकारा@मक घटनांमळेु, तेBहा ते जगाला अ5तशय सकारा@मक pट7ने पाहतात. ते वतःला सAम आ$ण प:रणामकारक Uहणनू पाहतात आ$ण इतरांना हतकारक Uहणनू मानतात आ$ण ते सामाWयतः जगाCया भ.वयाबल आशावाद7 असतात. या पना*+तीु भावामळेु आप9याला हे पट करMयास मदत मळते Dक आपला वभाव Dकवां आपल7 मनःिथती का टकनू राहते. जेBहा आपण आनंद7 असतो, तेBहा आप9याला आनंद7 गोट7 आठवतात आ$ण @यामळेु आपण जगाला एक आनंद7 ठकाण Uहणनू पाहतो आ$ण ह आप9या आनंद7 मनाची िथती द7घ* राहते आ$ण जBहा आपण दु:खी असतो तBहा नेमके याCया उलट बाबी घडतात. वर7ल पट7करणामळेु हे पट होते क8 आपल7 मनःिथती आपले .वचार रंगवतात. जेBहा आप9याला आनंद7 वाटते, तेBहा आपण आनंद7 .वचार करतो. आपण @यावेळीस एक चांगले जग पहातो. आपल7 मनःिथती $खWन असते, तेBहा आपले .वचार एका वेगkया मागा*वर जातात. आप9या मनात वाईट गोट Uहणजे नकारा@मक घटना घर करतात. आपले नातेसंबंध rबघडतात, आपल7 व-5तमा डळमळते, भ.वय उPवल वाटत नाह7 आ$ण इतर लोकांCया वागणक8ू आप9याला भयानक वाटतात. जसे नैराGय वाढू लागते, आठवणी आ$ण अपेAा कमी होतात. असे आढळनू आले आहे क8 उदासीन असताना लोकांना @यांचे पालक नकारा@मक आ$ण दंडा@मक वभावाचे अस9याचे आठवतात. परंतु उदासीन नसताना मा6 लोकांना आपले पालक खपू सकारा@मक अस9याचे आठवतात (ले.वWसन आ$ण रोसेनबॉम, १९८७). @याचमाणे बोन*ट7न आ$ण सहकार7 (१९९१) यांनी नxदवले Dक Dकशोरवयीन मुला-मल7ंचेु आप9या पालकांबलचे मत हे वेळो-वेळी @यांCया मन:िथतीमाणे बदलत राहते. @यांCया योगातील Dकशोरवयीन मलेु जेBहा 5नराशेत Dकवां उदास िथतीत होती, तेBहा @यांनी आप9या पालकांना अमानषु Uहणनू नxदवले आहे आ$ण जेBहा ते आनंद7 होते तेBहा @यांनी आप9या पालकांना देवदतू Uहणनू नxदवले आहे. यावYन हे दसते क8 munotes.in

Page 157

156 वात.वकतेची आपल7 धारणा आप9या बदल@या मन:िथतीवर अवलंबनू असते. आप9या मन:िथतीमाणे आपण आपले 5नण*य, मतीृ, प:रिथतीचे अथ* बदलतो. उदाहरणाथ*, जेBहा आपण वाईट Dकवां उदासीन मन:िथतीत असतो तेBहा आप9याला आढळनू येते क8 सगळी माणसे आप9यावर लA ठेवत आहेत. तेBहा आप9याला असे ह वाटते Dक ते आप9याला 0वेषाने पहात आहेत आ$ण आपण @या BयTतींना टाळू लागतो. दसर7कडेु, जेBहा आपण चांग9या मनःिथतीत असतो आ$ण आप9याकडे एक BयTती सतत पाहत असेल, तेBहा आपण @या वागणक8लाु रसकता Dकवां कतहलुू असे समजू लागतो आ$ण आप9याला अeधक चांगले वाटते Uहणनू आपण @या BयTतीबरोबर संभाषण देखील चालू कY शकतो. C<मक िथती भाव (The serial Position Effect): ाथमकरण आ$ण संदभ* सचनाू हेच फTत माहती पन*ा+तीुचे घटक नाह7त. Lमक िथती भाव Uहणजे सचीCयाू सyवातीुCया आ$ण शेवटCया माहतीCया आधारे संपण*ू माहती पना*+तु करMयाची व@तीृ होय. हे थUयता प:रणाम (सचीCयाू सyवातीतीलु माहती) आ$ण आवत2 प:रणाम (याद7Cया शेवट7 असलेल7 माहती) यामळेु होते. मतीृचे संशोधक पट करतात क8 थUयता प:रणाम घडतो कारण पव2ू वाचले9या माहतीला अ9पकाल7न मतीमयेृ .वता:रत होMयासाठ] अeधक वेळ आ$ण संधी मळते तसेच काय*रत मतीमयेृ कमी पधमळेãु द7घ*काल7न मतीतृ संKहत होMयाची उCच शTयता या माहतीजवळ असते. दसर7कडेु, आवत2 प:रणाम घडतो कारण नंतर वाचले9या Dकवां समजनू घेतले9या माहतीची ताल7म अजनह7ू काय*रत मतीतृ चालू असते आ$ण Uहणनचू ती माहती पना*ु+तीसाठ] सहज उपल`ध असते. आपल$ गती तपासा: संjA+त टपा लहा: अ) कट मतीृ ब.) अ@यA मतीृ क.) चेतासंधी बदल डी) अभा*क8य मती=ंशृ इ) पना*+तीु संकेत munotes.in

Page 158

157 ८.४ Fवमरण (FORGETTING) लोकांना असे सहसा वाटते Dक मदू असा असावा जो माहती असणाhया Uसतीृ कधीह7 .वसरणार नाह7. असे झाले तर काह7ह7 लAात ठेवMयाची आवGयकता नाह7. Gन उÉवतो Dक ह7 खरोखर एक चांगल7 क9पना आहे का? खरं तर, संशोधनातनू असे दसनू येते क8 .वमतीचेृ वतःचे काह7 फायदे आहेत. आप9याजवळ जे काह7 आले @या सगkया गोट7 आठवणीत राह9या, तर आपण मह@@वाCया आठवणींना ाधाWय देऊ शकणार नाह7. जर आपला मदू @येक माहती वेग-वेगळी साठवायला लागला तर आप9याला आकिमकपणे .वचार करणे आ$ण माहतीमये संबंध 5नमा*ण करणे फार अवघड होऊन जाईल. जर आपण काह7च .वसY शकलो नाह7 तर आप9याला वत*मान उ@तेजनांवर कदाeचत लA क  q त करणे अशTय होऊन जाईल कारण आप9या अनाहतू आठवणी जसे Dक 5नराशजनक आ$ण 6ासदायक मतींृ सारlया मरणात येत राहतील. ".वमतीृ हा वातंèयाचा एक कार आहे." (खल7ल िजêान). ८.४.१ Fवमरण आ*ण Gवी-मागH मन (Forgetting and the two-track mind): हे खरे आहे क8 .वसरMयाचे आपले काह7 फायदे आहेत जे आपण वर नमदू के ले आहेत, परंतु वतिथतीु अशी आहे क8 काह7 लोकांसाठ] मती=ंशृ @यांCया जीवनशैल7वर कायमवYपी प:रणाम कY शकतो. उ@तरकालक म5त=ंशृ (anterograde amnesia) आ$ण पव*काल7नू म5त=ंशृ ( r e t r o g r a d e a m n e s i a ) हे दोन गंभीर मती=ंशाचेृ कार आहेत. उ0तरका<लन मIत:ंशृ ( a n t e r o g r a d e a m n e s i a ) : याचा अथ* एखा0या .वशट तारखेपासनू नवीन द7घ*काल7न, उ0घो.षत Dकवां कट मतीृ 5नमा*ण करMयास असमथ*ता होय. सामाWयत: अपघाताची तार7ख Dकवां मदCयाू शा6DLये नंतर नवीन माहती अ9पकाल7न मतीमधनृू द7घ*काल7न मतीमयेृ हतांत:रत करMयास असमथ*ता 5नमा*ण होवू हाकते. @याचमाणे मदलाु दखापतु, भवानी झटका, तीÖ डोकेदखीु यांमळेु सÅाु हे होऊ शकते. पव8काल$नू मIतृ:ंश (retrograde amnesia): इजा होMयापव2ू Dकवां रोगाCया सyवातीपव2चीुू माहती न आठवता येणे यालाच पव*काल7नू म5त=ंशृ असे Uहणतात. पव*काल7नू म5त=ंशृ असणाhया BयTती @यांCया भतकाळाूचे मरण कY शकत नाह7त. दखापतीCयाु आधी द7घ*काल7न मतीमयेृ साठवले9या जWयाु आठवणी @यांना आठवत नाह7त. पण ते नवीन आठवणी 5नमा*ण कYन द7घ*काल7न मतीमयेृ ठेवMयास समA असतात. सामाWयतः हा मती=ंशृ BयिTतCया संपण*ू आययासाठ]ु नसतो. सदमा (१९८३) नावाCया एका हंद7 eच6पटामये íीदेवीने पव*काल7नू मृ5त=ंश असले9या yणाची भमकाू 5नपणुतेने के ल7 आहे. munotes.in

Page 159

158 उ@तरकालक म5त=ंृशाचे एक उदाहरण Uहणजे, द@@त:रच (२०१०) यांनी हेनर7 मोलायसन (एच.एम.) या yणाची माहती दल7. एच.एम. ला िजBहा सारखे Dफ\स (सीझर) यायला लाग9या तेBहा डॉTटरांनी असा दावा के ला होता Dक @याCया आजाराला थांबवMयासाठ] मदचीू श6DLया आवGयक आह. मदू श6DLया के 9यानंतर, एच.एम. मये गंभीर उ@तरकालक म5त=ंशृ .वकसत झाला. @याला जर7 नवीन मतीृ तयार करता येत नBह@या, तर7ह7 @याची काय*रत मतीृ आ$ण DLया@मक मतीृ अखंड होती. तो आप9या बालपणातील बहतेकु गोट7 आठवू शकत होता. @याला @याचे नाव आ$ण कौटंrबकु इ5तहास माहत होता. तो ब.Åमानु होता आ$ण रोजचे कोडे सोडवायचा. परंतु तो रोज िजतके जलद काह7 घडायचे 5ततTयाच जलदपणे ती घटना .वसरायचा. @याला वतःCया वयाचे भान नBहते. Pया BयTतींशी @याची नकतीचु ओळख झाल7 @या BयTतींची नावे तो .वसYन जायचा आ$ण नाव .वसर9याबल @यांची माफ8 मागायचा. @याचे डॉTटर कॉDक*न (२००५) Uहणाले "मला एच.एम. १९६२ पासनू माहत आहे आ$ण @याला अजनह7ू माहत नाह7 Dक मी कोण आहे". संभाषणादरUयान तो समारेु २० सेकंदांसाठ] काह7तर7 लAात ठेवू शकत असे. .वचलत झा9यास मा6, तो जे बोलला होता Dकवां नकतेचु काह7 घडले ती माहती तो गमावनू बसत असे. @यामळेु ट7.Bह7.चा :रमोट कसा वापरायचा हे @याला कधीच शकता आले नाह7. @याचमाणे 'ऑलBहर याTस' यांनी िजUमीCया करणाची नxद के ल7. िजUमी उ@तरकालक म5त=ंशाृने Kत होता. १९४५ मये वयाCया १९ Bया वष2पासनू Uहणजेच इजा झा9यानंतर Dकती काळ गेला आहे याची @याला काह7च क9पना नBहती. तो ४९ वषाZचा असताना डॉTटरांनी @याला @याचे वय .वचारले तेBहा @याने १९ असे सांeगतले. डॉTटरने @याCयापढेु आरसा ठेवला आ$ण @याला काय दसतेय असे .वचारले? िजUमीला आरशामये वतःला पाह9यावर धTका बसला आ$ण तो कावराबावरा झाला. @याला वाटू लागले Dक हे एक वाईट व+न Dकवां .वनोद आहे. परंतु जेBहा @याचे लA खोल7Cया बाहेर खेळणाhया काह7 मलांवरु क  q त के ले गेले जेBहा तो शांत झाला आ$ण ते जे घडले ते पण*पूणे .वसरला. याहनू अeधक आGचय*जनक होते जेBहा याTस यांनी @याची खोल7 सोडल7 आ$ण थो~याच म5नटांनंतर जेBहा ते परत आले तेBहा िजUमी डॉTटरांना पव2ू भेटलेले अस9याचे @याला काह7च आठवले नाह7. एच.एम., िजUमी आ$ण @यांCयासारlया इतर yणांबलची एक अशी अजब माहती Uहणजे ते अशाि`दक कतीृ शकू शकतात. ते शौचालयापयZत जावू शकतात, परंतु जर कोणीह7 @यांना शौचालय कठेु आहे हे सांगMयास सांeगतले तर ते @यांना सांगू शकणार नाह7त. ते आरशात 5तrबंब वाचू शकतात, ठोकkयांचे कोडे ( jig saw puz z le) सोडवू शकतात आ$ण इतर अनेक िTलट कायã कौश9याने कY शकतात. @यांना समजत नाह7 Dक ते या सगkया गोट7 कशा कारे करतात. याचा अथ* Uहणजे @यांCया वयंचलत DLयेची Aमता अखंड आहे आ$ण ते नवीन आठवणी अंतभ*तूपणे तयार कY शकतात. परंतु @यांची कट मतीृ हरवनू जाते Pयामळेु ते ह नवीन कौश9य munotes.in

Page 160

159 जाणीवपव*कू आठवMयात अAम बनतात. ह7 उदाहरणे पट7ु देतात क8 आप9याकडे मदूCया दोन वेगkया णाल7 आहेत Pया मदCयाू .व.वध भागांकडनू 5नयंr6त के 9या जातात. ८.४.२ Fवमतीचीृ कारणे (Reasons for Forgetting): अयशवी संक े तीकरण (Encoding Failure): पव2ू चचा* के 9यामाणे, जे काह7 सांके5तक न करता द7घ*काल7न मतीमयेृ साठवले जाते ते आप9याकडनू पWहाु आठवणे शTय होत नाह7. बhयाचदा आपण लोकांना असे Uहणताना ऐकतो क8 जसे वय वाढत जाते, तसे आपण अeधक गोट7 .वसरायला लागतो. संशोधनाCया अNयासात असेह7 दसनू आले आहे क8 जसे आपले वय वाढते तशी आपल7 संकेतीकरण करMयाची काय*Aमता कमी होते. ौढ BयTतींना जेBहा माहती ततु के ल7 जाते तेBहा @या माहतीचे सांके5तक भाषेत Yपांतर करायला @यांना तyणांपेAा अeधक वेळ लागतो. तर7ह7 वयाCया कठ9याह7ु पडावात आपण कठल7ु माहती ठेवायची आ$ण कठ9याु माहतीवर दल*Aु करायचे याबल फार 5नवडक असतो. उदाहरणाथ*, आपण आप9या जीवनात अनेक नाणी पाहल7 आहेत, आपण @यांचा आकार आ$ण रंग सहजपणे आठवू शकतो. परंतु, तेच जर मी तUहालाु .वचारले Dक @यावर कोरलेले eच6 आ$ण माहती अचकपणेू सांगा Dकवां एका खhया आ$ण खो\या नाMयामये फरक सांगू शकाल का? तर बहतेकु लोकांना हे करणे कठ]ण पडेल. परंतु एक नाणे संKहक खhया आ$ण बनावट7 नाMयाला वेगळे कY शकेल आ$ण @यावर काय कोरलेले तपशील ह अचकपणेू सांगेल. याचे कारण असे क8 एक नाणे संKहकाने य@नशील DLये0वारे या सगkया बार7क गोट7 @याCया द7घ*काल7न मतीमयेृ साठ.व9या आहेत. य@न न के 9यास, अनेक संभाBय मतींचीृ 5नम*ती राहनू जाते. मा हती सं%हाचा Jहास (Storage Decay): खपू वेळा आप9याला य@नशीलपणे साठवलेल7 माहती आठवत नाह7, उदाहरणाथ*, आपण गे9या वष2 आप9या पर7Aेसाठ] .वशट अNयासाची सामKी शकला असाल आ$ण पर7Aेत यशवी:र@या ती माहती पना*+तु के ल7 असेल. परंतु जर मी तUहाुला हे पWहाु आठवMयाबल सांeगतले तर ह7 शTयता आहे क8 आपण ती माहती आता आठवू शकणार नाह7त. काळानसारु मतीृ नट होत जाते. संच5यत केले9या आठवणींचा अNयास करMयासाठ] एrबंगहॉस (१८८५) यांनी एक अथ* नसले9या श`दांची याद7 पाठ के ल7. २० म5नटांपासनू ३० दवसां पयZत @यांनी पनराययनु के ले. @यांCया लAात आले Dक सyवातीलाु आपण जलद र7तीने माहती .वसरतो परंतु नंतर कालांतराने ह माहती आपण हळहळूू .वसरायला लागतो. हर7ॅ बह:रक (१९८४) यांनी प5नशॅ शाळेत शकणाhया .व0याéयाZसोबत असाच योग के ला. @यांना असे आढळले क8 नकतेचु शाळा संपले9या मलांCयाु तलुनेत जे ३ वषा*पव2ू शाळेतनू उ@तीण* झाले होते, @यांना शाळेत शकले9या माहतीपैक8 फTत थोडीफार माहतीच आठवता येत होती. परंतु @या वेळी (३ munotes.in

Page 161

160 वष* संप9यानंतर) @यांना जे आठवत होते ते @यांना २५ वषाZनी देखील आठवता येणार होते. मा6 ते जे .वसरले होते ते पण*पणेू .वसरले होते. .वसरणे हळहळूू होMयाचे कारण Uहणजे - आपल7 वातव मतीृ हळहळूू धसरू होणे. @याचमाणे मतीचाृ Jहास आणखी काह$ कारणांमळेु होतो. ती कारणे Uहणजे - अ) काह7 मतींनाृ कधीच संकेतन केलेले नसते, उदा. कदाeचत आपण नाMयाCया तपशीलाकडे कधीह7 लA दले नाह7त, Dकवां जर7 दले असेल तर7 इतकेच Dक ती माहती आप9या काय*रत मतीपयZतृ पोहचेल. परंतु आपण @या माहतीचा सराव न के 9यास ती द7घ*काल7न मतीमयेृ साठत नाह7. ब) काह7 मतीृ सांके5तक कYन साठव9या अस9या तर7ह7 @यांचा hहास होऊ शकतो जर @यांचा कधीह7 वापर के ला नाह7 Dकवां @यांचा कधीह7 पनरायायु कYन पWहाु साठवण के ल7 नाह7 तर. क) काह7 आठवणी आपण पना*+तु करMयास सAम नसतो. अपयशी पना8@तीु - िजNहा% 0यय-व0तृ (Retrieval F ailure – Tip of the Tongue): अ) अनेकदा आपण माहती .वसYन जातो कारण @या नट होत नसनू आप9याला @या पना*+तु करायला जमत नाह7त. उदाहरणाथ*, तUहालाु १५ वषाZपव2ू आवडणारे गाणे जे तUह7ु नंतर कधी ऐकले नाह7 Dकवां गायलात नाह7 @याचे बोल आठवणे अवघड पडेल. तUहालाु असे वाटेल Dक @या गाMयाचे बोल तमCयाु िजभेवर आहेत परंतु ते तUहालाु आता आठवत नाह7. तUह7ु @याची चाल गणगणुु ू शकाल परंतु @या गाMयाचे श`द आठवणार नाह7त. मा6, या Aणी जर तUहालाु कोणी @या गाMयातले सyवातीचेु काह7 बोल सांeगतले तर तUहालाु पढचेु बोल सहजपणे आठवतील. यालाच " िजBहाK @यय-व@तृ " असे Uहणतात. ब) अयशवी पना*+तीु टाळMयासाठ], आपण माहती लAात ठेवताना काह7 सचनांूCया Dकवां संकेतांCया मदतीने माहती लAात ठेऊ शकता. जसे Dक माहतीला eच6ांबरोबर जोडणे Dकवां गाणी, आ0याAरे, इ@याद7ंचा वापरह7 करता येऊ शकतो. हत1ेप (Interference): क ा ह 7 वेळा हतAेपामळेु पना*+तीतु समया उÉवते. जWयाु आ$ण नवीन आठवणी एकमेकांशी गंतुू शकतात, Pयामळेु नवीन आठवणी संKहत करणे आ$ण जWयाु आठवणी पना*+तु करणे अवघड होते. हतAेप दोन कारचे असतात: उ0तरल1ी हत1ेप ( P r o a c t i v e I n t e r f e r e n c e ) : जेBहा नवीन माहती शकताना आधीची माहती हतAेप करते, @याला उ@तरलAी हतAेप Uहणतात. तमCयाुकडे munotes.in

Page 162

161 आधीCया शAकांCया अनेक ठळक आठवणी आहेत आ$ण या आठवणींमळेु नवीन शAकांचे नाव लAात ठेवणे अवघड होते. Dकवां जर आपण बhयाच कालावधीनंतर आप9या ईमेल खा@यावर आपला पासवड* बदलला, तर जWयाु संकेतश`दाची मतीृ नवीन पासवड* लAात ठेवMयात हतAेप कY शकते. पव8ल1ीू हत1ेप ( R e t r o a c t i v e I n t e r f e r e n c e ) : जेBहा नवीन माहती, गोट7 Dकवां शकणे आधीCया असले9या आठवणींCया संKहण आ$ण पना*ु+तीमये हतAेप करतात तेBहा @याला पव*लAीू हतAेप असे Uहणतात. उदाहरणाथ*, जर आपण एखा0या जWयाु गाMयाCया चाल7वर एक नवीन गीत ऐकले असेल, तर आप9याला जWयाु गाMयाचे श`द आठवMयात 6ास होऊ शकतो. अNयासांमधून असे 5नदश*नास आले आहे क8 आठ तासांCया झोपेपव2ू सादर केलेल7 माहती पव*लAीू हतAेपापासनू संरjAत असते कारण हतAेप होMयाची शTयता झोपी गे9यामळेु कमी होऊन जाते. जॉन जेनDकWस आ$ण काल* डेलनबाक (१९२४) यांनी एका योगात हे थम शोधले होते. @यांनी दोन BयTतींना अथ* नसलेले श`द लAात ठेवMयास सांeगतले आ$ण रा6ी ८ तासांCया झोपे Dकवां जागरणा नंतर आठवMयाचा य@न करMयास सांeगतले. हा कार अनेक दवसांसाठ] @यांनी चालू ठेवला. @यांना असे आढळनू आले Dक जे लोकं जागरणे करत होते Dकवां इतर दैनंदन कामकाजामये गंतलेु होते ते सचीू जात वेगाने .वसरत होते. तसेच जे लोकं सचीू वाचनू लगेच झोपनू जात होते @यांना हे अथ*ह7न श`द अचकपणेू आठवत होते. हे कटपणे दश*.वते क8 ".वसरणे हे जWयाु माहतीची छाप आ$ण संघटनांCया नट झा9यामळेु इतके होत नाह7 िजतके ते नBया मतीCयाृ हतAेप आ$ण 5तबंध यामळेु होते." काल* डेलनबाक (१९२४). याचा अथ* असा नाह7 क8 झोपMयापव2Cयाू काह7 सेकंदापव2चू आपण मतीमयेृ माहतीची नxदणी करावी. अशी माहती नीट पैक8 संकेतांक होत नाह7. संशोधनातनू असे दसनू आले आहे क8 झोप9यावर आप9या आजबाजलाूू जोरात चालू असणाhया आवाजाची जर7 आप9या कानांनी थोडी नxद घेतल7 तर7ह7 आप9याला या माहतीची मतीृ फार थोडी असते (वडू आ$ण सहकार7, १९९२). दोWह7 कारCया हतAेपांमये, माहतीत िजतक8 अeधक समानता 5ततके अeधक हतAेप घडतात. ेBरत Fवमरण (Motivated Forgetting): समंड Xॉइड यांनी या संक9पनेचा शोध लावला. @यांनी असे सचवलेु क8 आपण काह7 मतींनाृ जाणीवपव*कू दडपतो. @या Uसतीृ 6ासदायक असतात, वीकारता येMयास कठ]ण असतात, लाज.वणाhया असतात Dकवां दोष भावना 5नमा*ण करणाhया असतात. अशा मृतींपासनू व संक9पनेचे संरAण करMयासाठ] आपण अनवधानाने Dकवां जाणीवपव*कपणेू अशा .वचारांना दडपMयाचे य@न करMयास े:रत होतो. Pयामळेु आप9याला वाटणार7 eचंता Dकवां खजीलपणा कमी होऊ शकतो. मा6 या आठवणी कधी कधी वतःहनू मनात काह7 संकेतांमळेु Dकवां कोMयातर7 उपचारा दरUयान मनात येऊ शकतात. े:रत .वमरण हे वत:चे संरAण यं6 Uहणनू वापरले जाते. munotes.in

Page 163

162 सी. टBहा:रसॅ व इलयट ऍरWसन (२००७) हे पट करतात क8 मतीृ एक "अ.वGवसनीय, वयंसेवा करणाhया इ5तहासकार" सारखी आहे. उदाहरणाथ*, रॉस आ$ण सहकाhयांना (१९८१) @यांCया योगांवYन असे आढळनू आले क8 जेBहा काह7 लोकांना दात घासMयाCया फाय0यांबल सांगीतले गेले तेBहा @या लोकांनी, Pयांना फायदे सांeगतले नाह7त, अशा लोकांपेAा, पढचेु दोन आठवडे जात वेळा दात घासले. .वसाBया शतकातील मानासशा6fांमये े:रत .वमरण ह संक9पना अ@यंत लोक.य होती पण आज अनेक संशोधकांना वाटते क8 ह DLया Tवeचतच घडते. जाणीवपव*कपणेू तटथ माहती Dकवां मतीृ .वसरणे शTय आहे आ$ण सोपे देखील आहे, परंतु जेBहा माहती भाव5नक असते तेBहा ती .वसरणे सोपे नसते. Uहणनू आपण Pया अ@यंत दःखदायकु अनभवांनाु .वसY इिCछतो ते अनाहतपणेू आठवणींमधे राहतात. ८.५ मतीृ Iन<म8तीतील Pट$ु ( M E M O R Y C O N S T R U C T I O N ERRORS) मतीृ के वळ .वसरल7च नाह7 तर ती रचल7ह7 जाते. मतीृ तंतोतंत नसते. आपण आप9या भतकाळातीलू तक* आप9या संKहत केले9या माहतीCया आधारे करतो. @याच बरोबर आपण नंतर काय क9पना के ल7, 5नवडले, बदलले, अपेjAत के ले, पन5न*मा*णु के ले Dकवां ऐकले @याचाह समावेश आप9या भतकाळातीलू तका*वर होतो. आपण नेहमी आपल7 मतीृ आपण जसे संकेतांक के ले तसेच आठवMयाचा य@न करतो. आपण @येक वेळी जWयाु आठवणींना, नवीन आठवणींशी थोडे फार बदलतो. मतीृ संशोधक याला 'पनर*चनाु' असे Uहणतात. आपल7 मतीृ जर7 अचकू आ$ण चलeच6ा सारखी वाटत असल7 तर7ह7 @यात फे रफार आ$ण अगद7 कि9पत कथा देखील असते. जोसेफ ल7डोTस (२००९) यथायोय सांगतात, "तमचीु मतीृ के वळ तमुCया शेवटCया मतीमाणेचृ चांगल7 आहे. आपण िजतTया कमी वेळा ती वापरतो, ती 5ततTया मळू वYपात राहते. ८.५.१ चक9चीु मा हती आ*ण कQपना याचे पBरणाम (Misinformation and Imagination Effects): चक9Rयाु मा हतीचे पBरणाम (Misinformation Effect): सामाWयत, असे मानले जाते क8 लोकांची द7घ*काल7न मतीृ, घटना जशा घड9या व Pयामाणे @यांनी @या अनभव9याु @याच माणे साठवनू ठेवते. पण हे स@य नाह7. @यAात, संशोधकांना असे आढळनू आले आहे क8 द7घ*काल7न मतीृ 6ट7ंCयाु खपू वाहात असते आ$ण यातील माहती Dकवां आठवणी सहजपणे बदलता येऊ शकते. munotes.in

Page 164

163 चक8Cयाु माहतीचे प:रणाम Uहणजे एखा0या घटना Dकवां काय*Lमानंतर आप9या मतीमयेृ होणाhया चक8Cयाु माहतीचा समावेश. या प:रणामामळेु आप9या द7घ*काल7न मतीतृ दशाभलू करणार7 माहती वाढत जाते. उदाहरणाथ*, एलझाबेथ लो}टस आ$ण जॉन पामर (१९७४) यांनी २०००० हनू अeधक सहभागींवर २०० हनू अeधक योग के ले. सहभागींCया वेगवेगkया गटाना, एका कार अपघाताचा िBह|डओ दाखवMयात आला आ$ण @यानंतर िBह|डओमये @यांनी जे काह7 पाहले होते @या.वषयी Gन .वचारले गेले. असे आढळनू आले क8 Gनांची उ@तरे ह .वचारले9या Gनानसारु बदलत गेल7. Pया सहभागींना .वचारले गेले Dक, "जेBहा दोन गा~या एकमेकांवर आदळ9या तेBहा गा~या Dकती वेगाने धावत हो@या?" या Gनावर लोकांनी गा~यांचे वेग फार जातं होते असे सांeगतले. तथा.प, दसhयाु गटाला .वचारMयात आले Dक,"जेBहा दोन गा~यांची टTकर झाल7 तेBहा गा~या Dकती वेगाने धावत हो@या?" यावर लोकांनी गा~यांचे वेग पह9या गटाने सांeगतले @यापेAा कमी अस9याचे सांeगतले. तसेच एका आठव~यानंतर जेBहा @यांना पWहाु .वचारMयात आले क8 दघ*टनेCयाु ठकाणावर फटले9याु काचा हो@या क8 नाह7? @यावर, Pयांनी @यांCया ारंभक मलाखतीतु "आदळ9या" श`द ऐकला होता @यांCयापैक8 अeधक लोकांनी @या ठकाणी काचा अस9याचे सांeगतले. खरं तर िBह|डओमये कठल7ह7ु तटलेल7ु काच दश*.वलेल7 नBहती. आकतीृ ८.३ पहा. आकतीृ ८.३
इतर अनेक योगांमधनू चक8Cयाु माहतीमळेु आप9या मतीवरृ होणाhया प:रणामांची पट7ु करMयात आल7 आहे. जर आप9याला दशाभलू करणार7 माहती दश*त के ल7 गेल7 तर आपण चक8चीु माहती लAात ठेवतो. संशोधकांनी असे Uहटले क8 याचा प:रणाम नंतरCया वागणक8ू आ$ण pिटकोनावर भाव टाकू शकतो. कारण आप9याला माहती नसते Dक आप9याला चक8चीु माहती ततु करMयात आल7 आहे, आप9याला मळाले9या मोwया स@य माहतीमधनू थोडीशी चक8चीु माहती वेगळी करणे अशTय असते. munotes.in

Page 165

164 BरSत मतीृ भरणे (Filling Memory Gaps): आप9या आठवणी चक8Cयाु माहतीमळेचु नBहे तर आप9या :रTत जागा भरMयाCया वभावामळेु देखील भा.वत होतात. एखा0याला आप9या बालपणीचे Dकसे सांगताना आपण अंदाजे गह7तृ धYन :रTत मतीृ भरMयाचा य@न करतो. बhयाच वेळा एखाद7 कथा पWहाु-पWहाु सांeगत9यामळेु, आपण तीच कथा वात.वक मतीृ Uहणनू वीकारतो. 0यारोFपत चक9Rयाु आठवणी (Implanted False Memories): ए ख ा 0 य ा घटनेCया पट धारणामळेु आप9या मनात चक8Cयाु आठवणी घर कY शकतात. एका योगात, .व0यापीठातील .व0याéयाZना असे सचवलेु गेले क8 ते लहान असतानां खराब अं~याचे सलाड खा9यानंतर ते आजार7 पडले होते. हे समज9यानंतर, @यांCयापैक8 बhयाच जणांनी अं~याचे सलाड आ$ण सड.वचँ खाणे बंद के ले आ$ण ४ महWयानंतर सÅाु खा9ले नBहते (गेरे\स* आ$ण सहकार7 २००८). कQपना करणे (Imagining): अित@वात नसले9या कतीृ आ$ण घटनांचा वारंवार .वचार के 9याने चक8Cयाु आठवणी तयार होऊ शकतात. उदाहरणाथ*, एलझाबेथ लो}टसCया दसhयाु एका अNयासात, लोकांना @यांCया बालपणी घडले9या घटनेचे तपशील .वचारले. ह घटना Uहणजेच @यांचे शॉ.पंग मॉलमये हरवणे (जे कधी घडले नBहते). हे eच6 समोर मांडताना बहतेकु लोकांना असे वाटले क8 ह7 घटना खरोखरच घडल7 होती; Uहणजेच @यांनी या घटनेची @यारो.पत मरणशTती मळवल7 होती. एका अNयासात गर7ॅ आ$ण सहकायाZनी (१९९६) .व0यापीठातील .व0याéयाZना .वचारले क8 काह7 .वशट बालपणीCया घटनांची क9पना करा, जसे Dक हाताने $खडक8 तोडणे Dकवां बोटावर7ल @वचेचे नमनेु तपासणीसाठ] देणे. @यांना असे आढळनू आले Dक चार पैक8 एका .व0याéया*ने नंतर या नमदू केले9या घटना जणू खरेच घड9यात असे नमदू के ले. कQपना वTीृ (Imagination Inflation): एकदा आप9याला चक8चीु मतीृ मळा9यानंतर आपण अeधक क9पना@मक तपशील जोडत असतो. उदाहरणाथ*, एका योगात, संशोधकाने एक कौटंrबकु अ9बममधील फोटो बदलनू @यातील काह7 सदयांना हॉट एअर बलनचीू सवार7 घेत असताना दश*.वले. Pया मलांमयेु फयातीलु वासाCया मतीचेृ @यारोपण के ले, @या मलांनीु @या घटने संबंधी आणखी क9पना@मक गोट7 वाढव9या. अनेक दवसांनंतर @यांची मलाखतु घेMयात आ9यानंतर @यांनी आप9या चक8Cयाु आठवणींचे आणखी तपशील सांeगतले. munotes.in

Page 166

165 Gन उÉवतो Dक या चक8ुCया माहतीचा आ$ण क9पनाशTतीचा भाव कसा होतो. गोWसालवीस आ$ण सहकार7 (२००४) यांनी पट के ले क8 चक8ुCया माहतीवर क9पनारUय प:रणाम घडत असतात, कारण आपण @या घटनांची क9पना कY लागतो आ$ण @यामळेु आप9या मितकामये DLया सDLय होतात. Uहणनचू क9पनाशल घडले9या गोट7 नंतर अeधक प:रeचत वाटतात आ$ण प:रeचत गोट7 अeधक वात.वक वाटतात. अeधक पटपणे आपण Pया गोट7ची क9पना कY शकतो, @या आप9या आठवणीमये घर करतात. असे Uहणणे चक8चेु नाह7 Dक मनयाचाु मदू फोटो शॉ.पंग सॉ}टवेअर सारखा असतो. ८.५.२ Uोत मIत:ंशृ (Source Amnesia): बhयाचदा असे घडते Dक आप9याला अशा BयTती दसतात Pयांना आपण ओळखतो पण कसे Dकवां कठनुू ते आठवMयास आपण समथ* असतो. जीन .पयाजे नावाचे एक सÅ मानसशा6f, यांना मोठे झा9यावर आGचय* वाटले क8 @यांCया लहानपणाची एक ठळक आठवण – Pयात @यांना @यांCया आयाने @यांचे अपहरण होMयापासनू रोखले होते - ती पण*पणेू खोट7 होती. @यांनी ह मतीृ @यांCया आया कडनू ऐकले9या कथांवYन 5नमा*ण के ल7. एका BयTतीची मतीृ अचकू असू शकते परंतु @या गोट7चा ;ोत माहती नस9यास ती BयTती @या गोट7ला वतःCया अनभवांवरु क  q त कy शकते. अशी माहती आप9या लहानपणीCया आठवणींमधनू, अनभवातनुू, eच6पटातनू, पतकातनुू, पाहले9या व+नातनू Dकवां आप9या भाऊ-बहणींबरोबर घडले9या घटनांमधनू 5नमा*ण होऊ शकते. हे सगळे म5त=ंशाचेृ ;ोत आहेत. हा ;ोत म5त=ंशृ अनेक चक8Cयाु आठवणींचे मळू आहे. कठल7ह7ु माहतीचा कसा, कठनुू, के Bहा आप9या मतीतृ समावेश झाला हे आठवMयाचे असामéय* Uहणजे 6ोत म5तृ=ंश. आप9या कट मतीृCया अकाय*Aमतेमळेु या कारचे म5त=ंशृ होतात. गायक आ$ण लेखकांमये या कारचे म5त=ंशृ सामाWयपणे आढळनू येतात. @यांना वाटते क8 एखाद7 क9पना @यांCया वत:Cया क9पनेतनू आलेल7 आहे, जी खरं तर @यांनी @यापव2ू वाचले9या, ऐकले9या Dकवां पाहले9या गोट7ंपासनू अनवधानाने @यांCया मनात येते. ;ोत म5तृ=ंशाCया मदतीने आपण 'डेजा Bहू' (déjà vu) ह संकT9पना पटपणे समजू शकतो. काह7 वेळा आप9याला असे वाटते Dक आपण अनभवु करत असलेल7 घटना पव2ू कधीतर7 घडल7 आहे Dकवां आपण ती होत असताना पाहल7 आहे. डेजा Bहू ह7 X च संक9पना आहे Pयाचा अथ* "आधीच पाहलेले" असा होतो. डेजा Bहू ची सव*साधारण प:रभाषा " पव*5नधा*:रतू पण अजाण अशा भतकाळासहू वत*मान अनभवाचीु अनeचतु छाप.” अशा कारे करता येईल. munotes.in

Page 167

166 याला आपण ;ोत म5तृ=ंश Uहणनू पाहू शकतो. ह एक अशी आठवण आहे जी वत*मान संवेदनाAम मतीमधनृू आहे परंतु ती आप9याला द7घ*काल7न ततीमयेृ अस9यासारखे वाटते. हे सहसा सशjAतु, वास करणाhया, íीमंत, उदारमतवाद7 आ$ण क9पनारUय तyणांना (१५ ते २५ वषã वयाचे) होते, .वशेषतः जेBहा ते थकलेले Dकवां तणावात असतात. संशोधन असे दश*.वते क8 हे साधारणपणे संयाकाळी उशीरा होMयाची Dकवां आठव~याCया शेवट7 होMयाची अeधक शTयता असते. डेजा Bहू अनभवु करणारे लोकं अनेक वेळा असा .वचार करतात Dक "मी पह9यांदा अनभवु करत असले9या या प:रिथतीला मी कसं ओळखू शकतो?" Dकवां ते याला पनज*Wमाबरोबरु जोडतात ("मी मा_या पव2Cयाू जीवनात याचा अनभवु घेतला असेल") Dकवां ते असा .वचार कY शकतात क8 @यांCयाकडे पव*गामीू / पव*fानू आहे ( "मी अनभवु करMयापव2चू हे माझा मनात आले"). अलन êाउन आ$ण एलझाबेथ माश* (२००९) यांनी डेजा Bहू या संक9पनेला समजMयासाठ] योगशाळेत एक योग के ला. @यांCया पर7Aणामये @यांनी एका संगणकाCया L8नवर एक eचWह सहभायांसमोर एका }लशॅसह दश*त के ले, @यानंतर .व.वध समान eचंWहे, वेगळी eचWहे Dकवां कठलेह7ु eचWहे दाखवले नाह7. जेBहा एक }लशॅ नंतर समान eचWह दाख.वले गेले, तेBहा सहभायांनी @या eचWहाला या योगाआधी पह9यासारखे सांeगतले. असे Uहणणे चक8चेु नसेल Dक अया*पेAा जात सहभागींनी डेजा Bहू अनभवलाु. कठल7ह7ु प:रeचत माहती @यापव2ू कोठे आढळल7 आहे हे अपट अस9यास ती डेजा Bहलाू ो@साहत कY शकते. डेजा Nहचीू कारणे (Reasons for Déjà vu): १. êाउन आ$ण माश* यांनी डेजा Bहू हा दहेर7ु आकलनाचा एक कार अस9याचे पट के ले आहे. कठ9याह7ु माहतीवर Aणभर लA देऊन दल*Aु के 9यास आप9याला ती माहती प:रचयाची वाटते. êाऊन Uहणाले Dक, "आजCया .वचलत समाजात ह क9पना करणे सोपे आहे. असा .वचार करा Dक तUह7ु एका नवीन संKहालयात गेले आहात. 5तथे तUह7ु तमुCया मोबाइल फोनवर बोलत असताना कलाकतीृ ब5घत9या. फोन ठेव9यावर तUहालाु असे वाटेल Dक तUह7ु इथे बhयाच काळापव2ू येऊन गेले आहात. २. अपमाराने ( e p i l e p c y ) Kत असले9या yणांचा अNयास कYन, चेताभषक तf (neurologists) मानतात क8 डेजा Bहू हे कं भु खंडामधील ( t e m p o r a l l o b e s ) DLयेमळेु उÉवते. DLतोफर मौलन आ$ण ओ'कॉनॉरने चार yणांचा अNयास के ला जे अनेक वषाZपासनू डेजा Bहनेू Kत आहेत. या Yणांनी अनोळखी लोकांचे वागत जWयाु म6ां सारखे के ले, @यांना ट7Bह7 पाहMयात Dकवां व@तप6ृ वाचMयात काह7च रस नBहता कारण @यांना खा6ी होती क8 ते सव*काह7 @यांनी आधीच पाहलेले होते. हा अNयास हे सच.वुतो क8 डेजा Bहू हा कं भु खंडामये होणाhया सझरचा प:रणाम आहे. अGवमीन munotes.in

Page 168

167 (Hippocampus) आ$ण कं भु खंड हे सजग माहती साठवMयासाठ] जबाबदार आहेत. जेBहा आपले अGवमीन, अK खंड (frontal lobe) आ$ण कं भु खंड एकजटपणेू काम करत नाह7त तेBहा आप9याला माहती, @याचा ;ोत, माहती नसला तर7ह7 प:रचयाची वाटते आ$ण आपण @या माहतीचा अथ* लावMयाचा परेपरुू य@न करतो. ८.५.३ खर$ आ*ण खोट$ मा हती पारखणे (D i s c e r n i n g T ru e a nd F a ls e Memories): चक8Cयाु आठवणी Dकवां चक8Cयाु मरणशTतीमळेु सात@याने खhया वाटणाhया खो\या आठवणी 5नमा*ण होतात. खो\या आठवणींमळेु अनेकदा @यAदश2 साAीदार चक8चीु माहती सांगतात. संमोहनामये अनेकवेळा नीटपैक8 न .वचारलेले Gन खो\या उ@तरांची 5नम*ती कY शकतात. जसे Dक "आपण मोठा आवाज ऐकला का?" लोकांचे सयाचे मत @यांCया पव2Cयाू अनभवांुCया आठवणीं भा.वत करतात. मTफरं9यांडॅॅ आ$ण रॉस (१९८७) यांनी वेळोवेळी लोकांCया ेम संबंधांची तपासणी के ल7. Pया लोकांना सया अeधक ेमात अस9यासारखे वाटले, @यांनी @यांचे पव2चेू अनभवु सÅाु वाढवनू चढवनू सांeगतले. तसेच Pयांचे सायाचे नाते तटलेु @यांना @यांचे पव2चेू अनभवु अ5तशय वाईट वाटू लागले. @याचमाणे 10 वषाZपव2ू मा:रजआनाु Dकवां लñeगक .वषयांवर @यांचे काय मत होते असे .वचार9यावर लोकांनी @यांCया सयाCया .वचारांची नxद के ल7. @यांना १० वषाZपव2ूचे @यांचे मत आठवले नाह7. ८.५.४ बालकांची 0य1दशH मतीृ (Children’s Eyewitness Recall): मानसशा6fांCया समोर येणारा एक eच@तवेधक Gन Uहणजे, मलांचेु @यAदश2 वण*न Dकती .वGवसनीय आहे. मलांCयाु साAीबलCया .वGवासाह*तेवर, @यांCया अ.वकसत अK खंड आ$ण मतीृ Aमतेमळेु नेहमीच Gन के ला जातो. सेसी आ$ण êकु (१९९३, १९९५) यांनी या संक9पनेचा सखोल अNयास के ला आहे. १९९३ आ$ण १९९५ मये, शार7:रकp\या योय बाह9यांचाु वापर कYन @यांनी 3 -वषाZCया मलांनाु .वचारले Dक बालरोगतfांनी @या बाह9यांनाु कठेु पश* के ला. ५५% मलांनीु असे चक8चेु सeचतू के ले आहे क8 @यांनी बाह9यांनाु @यांCया खाजगी भागांमये पश* के ला. एका वेगkया योगात, सेसी आ$ण êकु (१९९९-२००४) यांना असे आढळनू आले क8 सचकू Gन .वचार9यास बहतेकु लहान मलेु आ$ण बर7च मोठ] मलेु देखील खो\या घटनांची नxद करMयास े:रत के ले जाऊ शकतात, जसे क8 चोर शाळेमधनू अWन चोरतो. दसयाु एका अNयासात, सेसी आ$ण êकु यांनी मलांुना एक काड* उचलMयास सांeगतले. @यावर वेगवेगkया गोट7 हो@या. जसे Dक तमुCया हाताCया बोटांवर उं द7र पकडMयाचे जाळे लागले, Pयामळेु तUहालाु हॉिपटलमये घेऊन जाMयात आले. एकदा काड* उचल9यावर, एका ौढ BयTतीने @या मलांनाु ते वाचनू दाखवले आ$ण Uहणाला "खराखराु .वचार करा, आ$ण हे कधी तमुCया बरोबर घडले का मला सांगा". वारंवार munotes.in

Page 169

168 मलांनाु मलाखतीु दरUयान बhयाच वात.वक आ$ण का9प5नक घटनांबल .वचार करMयास सांeगतले. १० आठव~यांनंतर, एका नवीन BयTतीने @यांना तेच Gन .वचारले आ$ण ५८% ३ वषा*खाल7ल मलांनीु @यांCया ऐकले9या कथा वYन अनभवले9याु एका Dकवां @यापेAा अeधक घटनांबल अचकू तपशीलासह खो\या कथा तयार के 9या. कारण कथा अगद7 पट आ$ण अचकू वाटत हो@या Uहणनू, मानसशा6f वात.वक आ$ण कि9पत मतींमयेृ फरक सांगू शकत नBहते आ$ण तसेच काह7 मलांनाु देखील हा फरक समजला नाह7. @याचमाणे, दसhयाु एका योगात, जेBहा के वळ कोणालातर7 असे बोलताना ऐकले Dक एका जादूगाराचा ससा पळनू गेला आहे, तेBहा ७८% मलांनीु @यांCया वगा*मये ससा पाहला असे .वधान के ले. या अNयासामधनू Gन असा उÉवतो क8, आपण लहान मलांवरु @यAदश2 Uहणनू .वGवास ठेऊ शकतो का? याचे उ@तर 'हो' आहे, जर मलांनाु तटथपणे Gन .वचारले, तर मलेु सहसा काय आ$ण कसे घडले व कोणी के ले ते अचकपणेू आठवतात. मलेु .वशेषत: अचकू असतात जर @यांनी मलाखतीपव2ुू एखा0या मोwया माणसाशी या .वषयावर चचा* के ल7 नसेल तर. तसेच जेBहा @यांना तटथपणे, दशादश*क नसणारे Gन .वचारले जातात तेBहा ते खर7 उ@तरे देतात. ८.५.५ दNय8वहारुRया दडपलेQया Vक रचलेQया आठवणी? (Repressed or Constructed Memories of Abuse?) बhयाच मानसोपचार तfाCया मते बा9यावथेतील लñeगक अ@याचारामळेु दडपले9या मतीृ 5नमा*ण होतात. परंतु इतर मानसशा6fांCया मते अशा आठवणी तयार के 9या जाऊ शकतात. मायस*ने सांeगतले क8 जेBहा वयकर लोकांना @यांCया लहानपणी @यांCयावर झालेला बाल दBय*वहारु आठवतो तेBहा दोन कारCया दघ*टनाु घडतात- १) सहवासात आलेQया लोकांवर Fव+वास न करणे: आप9या 6ासदायक गोट7 लोकांना सांगताना ते सहसा .वGवास ठेवत नाह7त. २) Iनरपराधी NयSतींवर खोटे आरोप करणे: बाल अ@याचाराCया मतीृ हळहळूू खोदMयाचा य@न करताना, eचDक@सक संमोहन, औषधं आ$ण माग*दश*5नत क9पनांचा वापर करतात आ$ण अशाकारे आठवणी शोधMयाचा य@न करतात. yण या तं6ांCया भावाखाल7 धोकादायक BयTतीची 5तमा बनवू शकतात आ$ण पुढे ती 5तमा अeधक कटपणे .वकसत होते. yण रागवतो, त`ध होतो आ$ण शोषणक@या*ला धैया*ने तxड देMयासाठ] Dकवां @यावर सनावणीु करMयास तयार असतो. आरोपीह7 5ततकाच त`ध असतो आ$ण तीÖपणे ती घटना घड9याचे नाकारतो. munotes.in

Page 170

169 जर7 eचDक@सकांकडे स@य उघडक8स आणMयाचा चांगला हेतू असतो तर7 ते अनवधानाने चक8Cयाु आठवणीं उजागर करMयात कारणीभतू ठरतात जे 5नपाप ौढांना हानीकारक ठरते. मनोeचDक@सकांनी "मतीृ काय*" तं6fानाचा वापर, जसे क8 माग*दश*5नत क9पना, संमोहन आ$ण व+नांचे .वGलेषण यांCया आठवणी पना*+तु करMयासाठ]Cया वापरावर ट7का के 9या आहेत. अशा तं6ांचा वापर कYन मतींCयाृ 5नम*तीमळेु अनेक कटंबेुु उ0वत होतात आ$ण तटतातु. दसर7कडेु, उपचारक@याZनी या समीAकांवर पी|डतांCया मानसक छळाला आ$ण मलांचाु .वनयभंग करणाhया BयTतींना मदत के 9याबल आरोप लावला आहे. मानसशा6fांमधील हे मतीृ यÅु संप.वMयाकरता Bयावसा5यक संथेने खाल7ल माणे साव*ज5नक 5नवेदन जार7 के ले आहे. जे लोकं गैरव5त*त Kत मलांCयाु संरAणासाठ] आ$ण चक8चेु नसले9या आरोपींचे संरAण करMयासाठ], वचनबÅ आहेत ते खाल7ल म00यांशीु सहमत आहेत - १. लWXगक शोषण होते: हे अNयासकांना माWय आहे पण " उ@तज2.व@व संóोम" अथा*त हे शोषण दश*वणार7 कोण@याह7 लAणांची सचीू नाह7 Pया आधारे लñeगक अ@याचाराला बळी पडणाhया लोकांना ओळखता येईल. २. अ6याय होतो: कधीकधी अपराधी मTतु Dफरतो आ$ण 5नपाप BयTतींना आरोपी ठरवMयात येते. ३. Fवसरायला होते: BयTती सहज लAात ठेवMयासाठ] फार लहान असेल Dकवां कदाeचत @याCया/5तCया अनभवाचाु अथ* समजला नसेल. ४. पना8@तु क े लेQया आठवणी सामा6य असतात: सचव9यावरु, जWयाु आठवणी मरण करणे हे फार सामाWय असते. परंतु, जेBहा @या वत:हनू आठव9या जातात तेBहा @या अeधक .वGवसनीय असतात. ५. वयाCया 5तसhया वषाZपव2ू घडणाhया गोट7ंची मरणशTती अ.वGवसनीय असते. ६. संमोहन Dकवां औषधांCया भावाखाल7 सापडले9या आठवणी, .वशेषत: अ.वGवसनीय असतात. संमोहनाअंतग*त, लोकं आप9या आठवणींमये सव* कारCया सचनाू अंतभ*तू करतात, "गत आययु" Cया आठवणीह7. ७. आठवणी, वात.वक Dकवां खो\या, भावना@मकर7@या दःखदायकु असू शकतात, Pयामळेु दोषारोप करणारा आ$ण आरोपी दोघांना मानसक तणावाबरोबर शार7:रक तणाव होMयाची शTयता असते. munotes.in

Page 171

170 :रचड* मकनल7ॅ आ$ण ए9क गेरेऐ\स* (२००९) यांनी असे Uहटले आहे क8 बालपणी लñeगक अ@याचाराचा बळी ठरलेले @यांCया अ@याचाराची आठवण दडपनू ठेवत नाह7त, ते फTत @या .वचार आ$ण भावनांना थांबवतात आ$ण अशा मतीवरृ दल*Aु करतात जेBहा • अनभवु .वeच6 असतात, 6ासदायक असMयाऐवजी अवथ आ$ण गxधळात टाकणारे असतात. • गैरवत*न फTत एकदाच Dकवां के वळ काह7 वेळा घडलेले असते. • बळी पडले9या BयTती वतःहनु @या आठवणी टाळMयासाठ] Dकवां @या घटनेची मतीृ उपल`ध नस9यामळेु घटनेचा जात .वचार करणे सोडनू देतात. ८.६ मतीृ सधारणेु (IMPROVING MEMORY) या ध~याCया शेवट7 आपण पाहयाू Dक मतीृ सधारMयासाठ]ु मतीचेृ fान कसे वापरले जाऊ शकते, जेणेकYन तUह7ु तमCयाु पर7Aेसाठ] योय कारे तयार7 कY शकाल. अ) अ[यास वारंवार करावा (Study Repea ted ly ): कोणतीह7 माहती नीटपैक8 लAात ठेवMयासाठ] @याचा .वत:रतपणे सराव करावा. थो~या .वíांतीचा लाभ àया जसे क8 महा.व0यालय आ$ण काया*लयात असतो. वास करणे, लंच êेक घेणे इ@याद7 वYपात .वíांती घेणे गरजेचे आहे. थॉमस लडँओअर (२००१) Uहणतात Dक .वशट गोट7 आ$ण आकडेवार7 लAात ठेवMयासाठ], आपण जे काह7 नाव Dकवां नंबर लAात ठेवMयाचा य@न कर7त आहात @याचा सराव करावा, @यानंतर थोडी तीAा करावी, पWहाु सराव करावा आ$ण थोडी अeधक तीAा कYन मग पWहाु सराव करावा. माहती गमा.व9याशवाय िजतक8 तीAा शTय असेल 5ततक8च तीAा करावी. आप9या Dकती लAात राहले आहे हे 5नधा*:रत करMयासाठ] माहतीची पना*+तीु कYन पहा. कठ]ण माहतीचा थोडाच सराव के ला तर थोडीच माहती पना*+तु करता येईल. सराव आ$ण वयं केलेल7 चाचणी सDLयपणे अNयास करMयास मदत करते. एकाच वेळीस भरपरू माहती जमा करताना घोकंपòी करMयाचा य@न टाळा आ$ण 5नयमत अNयास स6 थापन करा. ब) सा ह0य अथ8पण8ू बनवा ( M a k e t h e M a t e r i a l M e a n i n g f u l ): तUह7ु हे पना*+तीु संकेतांचे जाळे तयार कYन कY शकता. संक9पना आप9या वतःCया जीवनात लागू करा, 5तमा तयार करा, माहती समजनू àया आ$ण संघटत करा, जे तUहालाु आधीपासनू माहत आहे Dकवां अनभवलेलेु आहे ते माहतीशी 5नगडीत करा आ$ण दसhयांनीु लह7ले9या श`दांचा .वचार कYन पना*+तीु करMयाऐवजी वतःCया श`दांमये ते लहा. पूव2चे fान आप9याला नवीन माहती समजनू घेMयास मदत करते तसेच आपल7 मतीृ ह सधारतेु. @यामळेु एखा0या .वषयाबल आप9याला िजतके munotes.in

Page 172

171 माहत आहे 5ततके नवीन, संबंeधत तéये जाणनू घेणे सोपे होईल. आपण काय शकत आहात याची जाणीव करणे हे आप9या शAणासाठ] आवGयक आहे. जर7 माहती मह@वाची नसल7 तर7ह7 या पÅतीचा वापर के 9यास @या माहतीची पना*+तीु करताना आप9या जवळ संकेत असतात जे माहती पना*+तु करMयास मदतीचे ठरतात. नावं लAात ठेवताना आपण नावांCया अथा*कडे दल*Aु करतो. परंतु जर आपण @या अथा*चा वापर के ला आ$ण @यास @या BयTतीशी जोडले, तर ते नाव आपण सहजपणे लAात ठेवू शकतो. क) पना8@तीु संक े त सVCय करा (Activate retrieval Cues): मानसकp\या आप9या मळू शAणाची प:रिथती आ$ण मनःिथती पWहाु तयार करा. माहती शकले9या प:रिथतीत पना*+तु करणे सोपे पडते. ड) मतीसहा\यृकांचा वापर करा (Use Mnemonic Devices): माहतीला खणु-श`दाने (peg words) जोडा. .व.वध eच6ांचा .वचार कYन कथा 5नमा*ण करा. सवा*त चांगले मतीसहा\यकृ तेच असतात Pयात सकारा@मक 5तमा, .वनोद Dकवां ना.वWयाचा वापर केलेला असतो. माहती लAात ठेवMयासाठ] आपण यमक, गाणे Dकवां .वनोदाचा वापर कY शकतो. माहतीCया .वभाजनाचा ( C h u n k i n g ) वापर कYन माहती संAेप मये लAात ठेवा. इ) हत1ेप कमी करा ( M i n i m i z e i n t e r f e r e n c e ) : झोपMयापव2ू अNयास करा. एका .वषया नंतर लगेच दसराु .वषय कY नका. उदाहरणाथ*, इंKजी, हंद7, मराठ] वगैरे .वषयांचे एका पाठोपाठ एक अNयास करणे टाळा. फ) परेशीु झोप ( A d e q u a t e S l e e p ) : परेशीु झोप àया जेणेकYन उठ9यावर तUहालाु ताजेतवाने वाटेल. आधी नमदू के 9यामाणे, झोपेत असतांना मदू द7घ*काल7न मतीमयेृ माहतीची पनर*ुचना आ$ण एकाKता करतो. झोपेचा अभाव या DLयेस अडथळा आणतो आ$ण माहती द7घ*काल7न मतीृ मये साठवल7 जात नाह7. ग) आपले वतःचे aान तपासा (Test Your Own Knowledge): आप9या वत: Cया fानाची चाचणी करा, पनराव@तीुृ करMयासाठ] आ$ण आप9याला काय माहत नाह7 हे समजMयासाठ] हे आवGयक आहे. आप9या माहती ओळखMयाCया Aमतेमळेु चक8चाु आ@म.वGवास ठेऊ नका. पना*+तीुची चाचणी आठवMयाCया DLयेCया मदतीने करा. सराव चाचMया àया. munotes.in

Page 173

172 आपल$ गती तपासा: थोडTयात टपा लहा: अ) .वमरण आ$ण 0वी-माग2 मन ब) अयशवी संकेतीकरण, माहती संKहाचा hहास आ$ण अपयशी पना*+तीु क) हतAेप आ$ण े:रत .वमरण ड) चक8चीु माहती आ$ण क9पना याचे प:रणाम इ) ;ोत म5त=ंशृ फ) बालकांची @यAदश2 मतीृ आ$ण दडपले9या /रचले9या आठवणी ग) मतीृ सधारMयाचीु तं6े ८.७ सारांश या .वभागामये, आपण मानवी मतीचेृ कामकाज समजनू घेणे का मह@वाचे आहे याबल बोललो. मतीCयाृ साठवणीवर चचा* कर7त असताना, आपण Uहणालो Dक दोन कारCया मतीृ आहेत - कट आ$ण अ@यA. मदमयेू, अKखंड आ$ण अGवमीन कट मतीCयाृ 5नम*ती मये एक मखु भमकाू 5नभावतात. जर अGवमीनCया डाBया बाजलाू इजा झाल7 तर आप9याला शाि`दक माहती लAात ठेवणे कठ]ण पडू शकते परंतु अGवमीनचा मागील भाग सरjAतु अस9यामळेु आपण था5नक माहती नीट पैक8 लAात ठेऊ शकू. अGवमीन हे नंतरCया पना*+तीु DLयांसाठ] आपण झोपेत असताना माहती एकाK करते. अनमितकु आ$ण आधार गWडीका हे अ@यA मतीसाठ]ृ जबाबदार असतात. अ@यA मतीमयेृ कौश9ये आ$ण सवयी, अभसंeधत केलेले संघटन, ाथमकरण आ$ण संक9पना@मक शAण यांचा समावेश आहे. अभा*क8य मतीृ=ंश हा अ@यA मतीचाृ भाग आहे. जWमापासनू ३ वषा*चे होई पयZत न आठवणाhया मतीलाृ अभा*क8य मती=ंशृ असे Uहणतात. या कारCया म5त=ंशामयेृ DLया@मक मतीृ तशीच राहते परंतु @यांCया आठवणी नाह7. अमडाला भावनांCया मतीसाठ]ृ जबाबदार आहे. भाव5नक आठवणी आप9या मतीतृ साया आठवणींपेAा अeधक चांग9या र7तीने साठव9या जातात. Uहणनू आपण तीन तासांCया eच6पटाचे तपशील लAात ठेवू शकतो, munotes.in

Page 174

173 परंतु एका तासांCया BयाlयानाCया बाबत असे होत नाह7. Aणद7प मतीृ या अ@यंत भाव5नक घटनेCया आठवणी असतात आ$ण कोण@याह7 सचनाू Dकवां कारणाशवाय लAात येऊ शकतात. या आठवणी सखदु Dकवां अ.य असू शकतात. हे देखील आढळनू आले आहे क8 आपण वारंवार समान माहतीCया सामोरे आ9यास आप9या मदतू चेतासंधी बदल घडतात आ$ण हे बदल मतीृ सधारMयासु आ$ण माहती Dकवां आठवणी साठवMयास देखील मदत करतात. एकदा आठवणी साठव9या नंतर पढ7लु Gन आहे क8 आप9या आठवणी कशा संKहत झा9या आहेत Dक नाह7 आ$ण जर झा9या आहेत तर @या कशा पना*+तु कराBयात. हे समजMयाCया तीन पÅती आहेत. ते Uहणजे आठवणे, ओळखणे आ$ण पनराययनु. पना*+तीु संकेतांCया मदतीने आठवणी पना*+तु करता येतात. ाथमकरण, संदभ*-आधा:रत मतीृ, िथती-आधा:रत मतीृ आ$ण Lमक िथती भाव हे माहती पना*+तीुCया pट7ने आपण अNयासले आहे. पढेु, आपण .वमरण काय आहे आ$ण लोक आधीपासनचीू संच5यत माहती कशी .वसरतात हे पहले. मानसशा6f असे Uहणतात Dक आहे क8 आपला मदू संगणकामाणे काम करत नाह7, तर @यापेAा अeधक सAम आहे. आप9याकडे 0वी-माग2 मन आहेत जे एकाच वेळी काय* करतात. @यानंतर आपण दोन कारCया म5तत=ंशाबलृ बोललो - उ@तरकालन म5त=ंशृ आ$ण पूव*काल7न म5त=ंशृ. दखापतु, झटका Dकवां संबंeधत आजार झा9यास दोWह7 कारचे म5त=ंशृ होऊ शकतात. पव*काल7नू म5त=ंशामयेृ इजा होMयापव2ू Dकवां रोगाCया सyवातीपव2चीुू माहती आठवता BयTतीला आठवता येत नाह7. उ@तरकालक म5त=ंशृ याचा अथ* एखा0या .वशट तारखेपासनू नवीन द7घ*काल7न, उ0घो.षत Dकवां कट मतीृ 5नमा*ण करMयास असमथ*ता होय. .वसरMयाची काह7 करणे Uहणजे अयशवी संकेतीकरण, माहती संKहाचा hहास, अपयशी पना*+तीु, हतAेप आ$ण े:रत .वमरण. @याBय5त:रTत आप9यामये मतीृ 5नम*तीतील 6ट7ु जशा Dक चक8चीु माहती आ$ण क9पना याचे प:रणाम आ$ण ;ोत म5त=ंशृ या आढळतात. Gन असे उÉवतात Dक खhया आ$ण खो\या आठवणींमये कसे फरक करायचे?, आपण बालकांCया @यAदश2 मतीृवर Dकती .वGवास ठेवावा?. @याचमाणे बाल शोषणाCया मृती Dकतपत दडपले9या Dकवां Dकतपत 5नमा*ण केले9या आहेत हा देखील Gन उभा राहतो. शेवट7, आपण मतीृ कशी सधारावीु याबल चचा* के ल7. मतीृ सधारMयाCयाु अनेक पÅती आहेत. आपण @यापैक8 काह7 नमदू के 9या- पनराव@तीुृ, अथ*पण*ू माहती 5नमा*ण करणे, पना*ु+ती संकेत तयार करणे, मतीसहाôयकांचाृ वापर करणे, हतAेप कमी करणे, परेशीु झोप आ$ण पना*+तीु पÅतीचा वापर कYन आप9या वतःCया fानाची चाचणी करणे. munotes.in

Page 175

174 ८.८ +न १. बाÇय संकेत, अंतग*त भावना आ$ण Lमक िथती भावाचा पना*+तीवरु कसा भाव पडतो? २. .वमरणाची Bयाlया लहा. .वमरणाची कोणतीह7 दोन कारणे .वषद करा. ३. मतीृ 5नम*त 6ट7ंवरु तपशीलवार लहा. ४. मतीृ कशी सधारल7ु जाऊ शकते याचे तपशील àया. ८.९ संदभ8 1) Myers, D. G. (2013). Psychology.10th edition; International edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian r e p r i n t 2013 2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt ltd.  munotes.in

Page 176

175ÒeLece JeHeemetve me$eebleer Hejer#esmeeþer ÒeMveHeef$ekesÀ®ee megOeeefjle vecegvee
Hejer#es®ee keÀeueeJeOeer † 3 leeme SketÀCe iegCe † 100
(Òeleer me$e)
meJe& ÒeMveebvee 20 iegCe Deen sle DeeefCe meJe& ÒeMve DeefveJee³e& Deensle.
Òel³eskeÀ ÒeMveele Debleie&le efveJe[ Demesue.
Òe. 1 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 1) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 2 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 2) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe.3 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 3) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 4 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 4) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
Òe. 5 keÀesCelesner oesve ÒeMve mees[Jee (ÒekeÀjCe 1,2,3,4 Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeletve SkeÀ ÒeMve) 20 iegCe
De.
ye.
keÀ.
munotes.in